aktualny numer

Studia Prawa Prywatnego

nr 1/2025

Zaspokojenie wierzyciela wierzytelności pieniężnej nieruchomością przewłaszczoną na zabezpieczenie

Krzysztof Mularski

prof. Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Prawa i Administracji UAM w Poznaniu

Abstrakt

W pracy podjęto zagadnienia zaspokojenia wierzyciela wierzytelności pieniężnej nieruchomością przewłaszczoną na zabezpieczenie. Tezy postawione w niniejszej pracy, z których najważniejsze przedstawiono wyżej, stanowią zastosowanie czy odniesienie art. 56, 58 i 353¹ KC do umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie. Przedmiotem zaspokojenia wierzyciela nie jest własność nieruchomości przewłaszczonej na zabezpieczenie, lecz jej wartość. Ustalenie wartości nieruchomości może nastąpić na dwa sposoby. Po pierwsze, możliwe jest ustalenie tej wartości w drodze decyzji określonych podmiotów. Mogą to być rzeczoznawcy, jeśli strony skonstruowały w umowie odpowiednią, zawierającą określone w pracy elementy, procedurę. Jeśli procedura taka w ogóle nie została skonstruowana, albo wprawdzie została skonstruowana, niemniej w sposób nieodpowiedni, w razie sporu między stronami wiążącego ustalenia wartości przewłaszczonej na zabezpieczenie nieruchomości dokona sąd. Niezależnie od tego, czy wartość nieruchomości zostanie ustalona przez rzeczoznawców, czy przez sąd, wartość ta zostanie ustalona na chwilę zaspokojenia wierzyciela, tj. chwilę wygaśnięcia roszczenia dłużnika o zwrotne przeniesienie własności nieruchomości. Zaspokojenie nie polega przy tym na jakimś „ostatecznym” przejęciu nieruchomości na własność wierzyciela, lecz na czysto matematycznym zaliczeniu ustalonej w odpowiedni sposób wartości nieruchomości na poczet wierzytelności. Po drugie, możliwa jest sprzedaż nieruchomości i zaliczenie na poczet wierzytelności ceny kupna. Podobnie jak w poprzednim przypadku, i ten sposób będzie wiążący tylko o tyle, o ile strony skonstruują w umowie procedurę zawierającą określone w pracy elementy. W braku takiej procedury, kompetencji sądu do ustalenia wartości nieruchomości na chwilę zaspokojenia wierzyciela w przypadku sporu stron nie wyłączy nawet sprzedaż nieruchomości. Jeśliby jednak sprzedaż nastąpiła w wyniku przeprowadzenia odpowiedniej procedury, chwilą zaspokojenia będzie przeniesienie własności nieruchomości na kupującego. Zaspokojenie ponownie polega na czysto matematycznym zaliczeniu ustalonej w umowie ceny na poczet wierzytelności. W przypadku wystąpienia ewentualnej nadwyżki wartości nieruchomości ponad wysokość wierzytelności, dłużnikowi przysługuje roszczenie o jej zwrot (zapłatę). Podstawą roszczenia dłużnika (wierzyciela w odniesieniu do zwrotu nadwyżki) jest umowa przewłaszczenia na zabezpieczenie, a nie przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Słowa kluczowe

przewłaszczenie na zabezpieczenie, sposób zaspokojenia wierzyciela, procedura zaspokojenia wierzyciela, nadzabezpieczenie, derywacyjna koncepcja wykładni

Bibliografia

M. Bączyk, Glosa do wyr. SN z 31.3.2016 r., IV CSK 372/15, OSP 2019, Nr 4;
M. Berek, Datio in solutum w polskim prawie cywilnym, KPP 2012, Nr 3
A. Bieranowski, Konstrukcja prawna przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie, Rej. 2003, Nr 7-8;
A. Bieranowski, Nowelizacja kodeksu cywilnego statuująca ograniczony zakaz przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie - uwagi krytyczne, Rej. 2020, Nr 6;
W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bèrier, Prawo rzymskie u podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2009;
U. Ernst, Zabezpieczenia na rzeczach ruchomych w Polsce i w Niemczech, Warszawa 2011;
M. Fiałkowski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie - skutki niewykonania zobowiązania przez dłużnika, Rej. 2019, Nr 8;
J. Gołaczyński, Glosa do uchw. SN z 5.5.1993 r., III CZP 54/93, OSP 1994, Nr 10, poz. 176;
J. Gołaczyński, Naruszenie dobrej wiary jako przesłanka oceny ważności umów zabezpieczających wierzytelność na przykładzie przewłaszczenia na zabezpieczenie, w: Ius civile vigilantibus scriptum est. Księga jubileuszowa Profesora Adama Olejniczaka (red. J. Haberko, J. Grykiel, K. Mularski), Warszawa 2022;
J. Gołaczyński, w: Ochrona praw wierzycieli w Polsce (red. J. Gołaczyński, E. Mączyńska), Warszawa 2017;
J. Gołaczyński, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Warszawa 2004;
J. Górecki, Niektóre następstwa i skutki umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, Rej. 1997, Nr 4;
M. Grabowski, Analiza prawno-porównawcza dotycząca sposobu uregulowania i wprowadzenia do porządku prawnego jako umowy nazwanej - umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie ze szczególnym uwzględnieniem umowy przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie, Warszawa 2022;
J. Gwiazdomorski, Nowoczesne sposoby zabezpieczenia kredytu - własność jako prawo zabezpieczające, w: Wskazania dotyczące współczesnej sytuacji gospodarczej. Cykl powszechnych wykładów wygłoszonych od 8. Października do 5. Grudnia 1931 r., Kraków MCMXXXII;
I. Heropolitańska, Prawne zabezpieczenia zapłaty wierzytelności, Warszawa 2023;
P. Hypiak, Zaspokojenie wierzyciela w umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości, Rej. 2023, Nr 4;
P. Jaroński, System zabezpieczeń wierzytelności, Warszawa-Zielona Góra 1996;
A. Kappes, Wybrane problemy stosowania zabezpieczeń wierzytelności na zbiorze rzeczy o zmiennym składzie, Pal. 1995, Nr 5-6;
M. Kłoda, Zastosowanie zasad prawa międzyczasowego prywatnego do skutków zmiany wykładni przyjętej w orzecznictwie, PiP 2014, Nr 2;
W. Komar, Umowa przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie z uwzględnieniem nowej regulacji art. 3871 Kodeksu cywilnego, ZP UAM 2021, Nr 11;
J.M. Kondek, Umowa przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie i jej praktyka w świetle wizytacji i lustracji kancelarii notarialnych w latach 2013-2017, Pr.Dział. 2019, Nr 40;
S. Kostecki, Wierzytelność a rzeczowe zabezpieczenia na nieruchomości, Warszawa 2014;
L. Leszczyński, Precedens jako źródło rekonstrukcji normatywnej podstawy decyzji stosowania prawa, w: Prawo a wartości. Księga jubileuszowa Profesora Józefa Nowackiego (red. Z. Tobor, I. Bogucka), Kraków 2003;
J.J. Litauer, Zagadnienia tzw. przewłaszczenia na zabezpieczenie, PN 1948, Nr 7-8;
M. Litwińska, Glosa do wyr. SN z 27.6.1995 r., I CR 7/95, PPH 1996, Nr 10;
A. Łach, Wybrane problemy umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, w: Wybrane zagadnienia polskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Doktora Józefa Kremisa i Doktora Jerzego Strzebinczyka (red. J. Jezioro, K. Zagrobelny), Wrocław 2019;
E. Majwald-Lasota, Przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie, Rej. 2003, Nr 3;
K. Mularski, Kilka uwag o granicach prawa i dyskusji nad tymi granicami, w: Problemy pogranicza prawa cywilnego (red. R. Szczepaniak), Warszawa 2022;
K. Mularski, Orzecznictwo retroaktywne. Szkic problematyki (w świetle wybranych przykładów), FP 2017, Nr 4;
J. Namitkiewicz, Zagadnienie „przeniesienia własności na zabezpieczenie” na gruncie prawa polskiego, PN 1948, t. XI-XII;
K. Niekrasz-Gierejko, Przewłaszczenie na zabezpieczenie nieruchomości mieszkalnej wykorzystywanej przez konsumenta, Nieruchomości 2020, Nr 6;
E. Niezbecka, Przewłaszczenie na zabezpieczenie w stosunkach bankowych, AUMCS 1994, Sectio G, Vol. XLI;
E. Niezbecka, w: Prawne zabezpieczenie kredytów (red. A. Jakubecki, J. Mojak, E. Niezbecka), Lublin 1996;
T. Nowakowski, Przewłaszczenie nieruchomości lokalowej na zabezpieczenie roszczeń z tytułu nieoprocentowanej pożyczki. Glosa do wyr. SN z 17.1.2020 r., IV CSK 513/18, MoP 2022, Nr 1;
T. Nowakowski, Przewłaszczenie nieruchomości na zabezpieczenie w świetle art. 3871 kodeksu cywilnego - uwagi krytyczne, Rej. 2021, Nr 9;
A. Ohanowicz, Glosa do wyr. SN z 24.4.1964 r., II CR 178/64, OSPiKA 1965, Nr 11, poz. 229;
M. Orlicki, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Warszawa 1996;
J. Pazdan, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, Rej. 1994, Nr 1;
J. Pisuliński, Glosa do wyr. SN z 8.3.2002 r., III CKN 748/00, OSP 2003, Nr 3;
W. Prądzyński, Powiernicze przeniesienie własności celem zabezpieczenia wierzytelności, PN 1947, Nr 4;
Precedens sądowy w polskim porządku prawnym (red. L. Leszczyński, B. Liżewski, A. Szot), Warszawa 2018;
Precedens w polskim systemie prawa (red. A. Śledzińska-Simon, M. Wyrzykowski), Warszawa 2010;
Ł. Przyborowski, Nadmierne zabezpieczenie kredytu, Warszawa 2012;
Z. Radwański, A. Olejniczak, J. Grykiel, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2022;
Rola orzecznictwa w systemie prawa (red. T. Giaro), Warszawa 2016;
S. Rudnicki, Glosa do wyr. SN z 29.5.2000 r., III CKN 246/00, PS 2001, Nr 6;
S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe wierzytelności pieniężnych (w tym kredytów bankowych) , Zielona Góra 1995;
R. Rykowski, Dopuszczalność przewłaszczenia na zabezpieczenie nieruchomości, PPH 1995, Nr 6;
G. Sikorski, Zabezpieczenie rzeczowe wierzytelności bankowych w prawie polskim, Sopot 1998;
J. Skąpski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, SC 1969, t. XIII-XIV;
K. Smolny, Przewłaszczenie jako zabezpieczenie wierzytelności bankowych, ZNUS. Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia 2015, t. 1;
T. Sokołowski, Niedopuszczalność „przewłaszczenia” nieruchomości na zabezpieczenie. Sprzeciw wobec „refeudalizacji” obrotu prawnego, w: Zabezpieczenia wierzytelności (red. K. Szadkowski, K. Żok), Warszawa 2020;
P. Stec, Powiernictwo w prawie polskim na tle porównawczym, Kraków 1995;
S. Stępień, Dopuszczalność i sposoby przewłaszczania na zabezpieczenie we współczesnym obrocie gospodarczym w Polsce, Zeszyty Naukowe Instytutu Administracji Akademii Jana Długosza w Częstochowie 2012, Nr 1;
M. Strus, Dwa sposoby powierniczego zabezpieczenia kredytu, Pal. 1992, Nr 11-12;
P. Such, Umowa przewłaszczenia nieruchomości na zabezpieczenie - akcesoryjność i sposób zaspokojenia się wierzyciela, Kwartalnik KSSiP 2020, Nr 4;
Ł.P. Supera, Ochrona uzasadnionych oczekiwań a wsteczne działanie wykładni orzeczniczej w prawie cywilnym, https://pl.scribd.com/document/337762358, dostęp: 4.1.2025 r.;
T. Szanciło, Glosa do wyr. SN z 8.3.2002 r., III CKN 748/00, Pal. 2004, Nr 1-2;
A. Szlęzak, Przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy przyszłych, rzeczy oznaczonych co do gatunku oraz nieruchomości, Rej. 1995, Nr 2;
A. Szpunar, O powierniczych czynnościach prawnych, Rej. 1993, Nr 11;
G. Tracz, F. Zoll, Przewłaszczenie na zabezpieczenie. Praktyka, konstrukcja, dopuszczalność, przedmiot, Kraków 1996;
Z. Truszkiewicz, Kilka refleksji o przewłaszczeniu nieruchomości na zabezpieczenie, KPN 2019, Nr 2;
A. Wójcik, Przewłaszczenie na zabezpieczenie, R.Pr. 1997, Nr 5;
R. Wrzecionek, Przewłaszczenie własności nieruchomości na zabezpieczenie a staranność zawodowa notariusza, w: Zabezpieczenie wierzytelności (red. K. Szadkowski, K. Żok), Warszawa 2020;
K. Zaradkiewicz, Powiernicze przeniesienie własności nieruchomości w obrocie konsumenckim, Nieruchomości 2021, Nr 1;
H. Zbrzeżna-Cąkała, Kilka uwag na temat umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie, NPN 2016, Nr 1;
A. Zieliński, Charakter prawny przewłaszczenia na zabezpieczenie wierzytelności oraz jego skutki prawne, PS 1995, Nr 3;
A. Zieliński, Przewłaszczenie na zabezpieczenie a zaspokojenie wierzyciela w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego, Rej. 1997, Nr 7-8;
F. Zoll, Glosa do wyr. SN z 29.5.2000 r., III CKN 246/00, OSP 2001, Nr 2, poz. 26;
P. Żak, O bezprawnym przejmowaniu nieruchomości dłużników, Prok. i Pr. 2017, Nr 1.