Abstrakt
§ 1. Wprowadzenie „Nietykalność mieszkania” jako dobro osobiste jest chronione expressis verbis przez polskie prawo cywilne od czasu wejścia w życie KC, choć już wcześniej w piśmiennictwie prawniczym uznawano, iż nietykalność mieszkania podlega ochronie na podstawie art. 11 POPCU. Od tamtej pory, czyli od 57 lat, cywilnoprawna ochrona nietykalności mieszkania nie stała się przedmiotem szczegółowych opracowań (takich jak monografie), zaś w analizach ogólnych (takich jak komentarze, czy artykuły dotyczące generalnie problematyki dóbr osobistych) zagadnienie to jest przedstawiane w sposób dość lakoniczny. Przede wszystkim niedostateczną uwagę poświęciło dotychczas piśmiennictwo prawnicze zagadnieniu dobra prawnego (wartości), chronionego przez system prawny pod postacią „nietykalności mieszkania”. Więcej materiałów do zastanowienia w tym zakresie dostarcza orzecznictwo sądowe. Dlatego też za wskazane należy uznać wypełnienie tej luki i przygotowanie opracowania o charakterze artykułowym dotyczącego wymienionego dobra osobistego. Jak wynika z wcześniejszych uwag, głównym przedmiotem niniejszej publikacji będzie analiza dobra prawnego, które ustawodawca polski chroni pod pojęciem „nietykalności mieszkania” przewidzianej w art. 23 KC. Główną hipotezą badawczą niniejszego opracowania jest teza, iż sposób interpretacji dobra osobistego w postaci nietykalności mieszkania prezentowany przez polską judykaturę (a po części także piśmiennictwo prawnicze) wykracza, i to zdecydowanie, poza znaczenie językowe tego zwrotu. Nietykalność mieszkania w ujęciu polskich sądów stanowi „parasol ochronny” dla jednostek przeciwko znacznie większej grupie (ujmując to zagadnienie w tym momencie bardzo ogólnie) ingerencji ze strony osób trzecich, niż ma to miejsce w przypadku pokrewnych instytucji ochronnych (w tym sensie, że również chroniących związek między człowiekiem a jego miejscem zamieszkania), takich jak konstytucyjne prawo do nienaruszalności mieszkania czy karnoprawna ochrona miru domowego. Jednocześnie ciągłe rozszerzanie zakresu ochrony omawianego dobra przez judykaturę skutkuje koniecznością postawienia pytania o to, gdzie znajdują się granice tej ochrony i czy w ogóle one występują. W celu analizy powyższego zagadnienia należy sformułować następujące pomocnicze pytania badawcze: 1) W jaki sposób interpretowane są w orzecznictwie sądowym i literaturze instytucje pokrewne dla nietykalności mieszkania, takie jak prawo do poszanowania mieszkania na tle EKPCz, nienaruszalność mieszkania na gruncie Konstytucji RP oraz ochrona miru domowego przez prawo karne? 2) W jaki sposób orzecznictwo sądowe interpretuje dobro osobiste w postaci nietykalności mieszkania? 3) Jaka jest relacja pomiędzy art. 23 i 24 KC a ochroną jednostki przed immisjami przewidzianą przez normy KC regulujące prawo własności? 4) Jak interpretowane jest omawiane dobro osobiste w odniesieniu do osób prawnych i tzw. ułomnych osób prawnych? 5) W jaki sposób należy dogmatycznie wyjaśnić omawiane dobro osobiste? 6) Jakie są możliwe kierunki ewolucji interpretacji omawianej instytucji przez orzecznictwo sądowe? Interpretację powyższego zagadnienia należy rozpocząć od wiążącego Rzeczpospolitą Polską prawa międzynarodowego, a konkretnie EKPCz. Nie ujmując znaczenia innym aktom prawa międzynarodowego chroniącym prawa człowieka, to właśnie orzecznictwo ETPCz w sposób szczególny współkształtuje polski porządek prawny, albowiem nieprzestrzeganie standardów ochrony wyznaczonych przez strasburski Trybunał łączy się z konkretnymi sankcjami. Następnie analizie należy poddać regulacje prawne należące do innych niż prawo cywilne gałęzi polskiego systemu prawnego (prawo konstytucyjne, karne) chroniące więź między jednostką a miejscem jej zamieszkiwania. Zamieszczenie tego rodzaju rozważań w opracowaniu o charakterze cywilistycznym jest uzasadnione, albowiem prawo stanowi system, a nie zbiór regulacji funkcjonujących w próżni. Powoduje to, że nie można interpretować ochrony wykreowanej dla określonej wartości przez jedną z gałęzi tego systemu bez odwołania do gwarancji przewidzianych dla tej wartości przez inne jego działy. Na koniec omówione zostaną wypowiedzi doktryny i judykatury dotyczące cywilnoprawnej ochrony wymienionego dobra osobistego, co pozwoli na sformułowanie wniosków dotyczących przedmiotu niniejszego opracowania. Przed rozpoczęciem właściwych rozważań niniejszego opracowania należy przypomnieć, że według jednej z występujących w literaturze prawniczej definicji za dobra osobiste uznaje się wartości niemajątkowe, związane z osobowością człowieka, powszechnie akceptowane z punktu widzenia obowiązującego w społeczeństwie systemu norm moralnych i obyczajowych. Inni przedstawiciele doktryny, wyjaśniając powyższe pojęcie, akcentują także inne aspekty, pominięte w powyższej definicji (ze względu na temat niniejszego opracowania zagadnienie to nie zostanie rozwinięte). Najistotniejsze wydaje się jednak to, że pojęcie dobra osobistego (i jego naruszenie) jest powszechnie ujmowane w sposób zobiektywizowany (tj. z perspektywy racjonalnie oceniającej sytuację osoby trzeciej), a nie przez pryzmat stanów uczuciowych pokrzywdzonego. Takie stanowisko pozwala na realizację dwóch zasadniczych celów art. 23 i 24 KC: z jednej strony zapewnia ochronę interesów osobistych jednostki, z drugiej zaś nie prowadzi do nadmiernego ograniczenia swobody działania po stronie ludzi funkcjonujących w jej otoczeniu (gdyż chroni jednostkę jedynie przed zachowaniami obiektywnie nieprawidłowymi). Choć zgodnie ze zdecydowanie przeważającym poglądem doktryny prawniczej dobra osobiste są chronione za pomocą konstrukcji praw podmiotowych o charakterze bezwzględnym, to ze względu na opisaną niżej specyfikę nietykalności mieszkania w dalszej części niniejszego opracowania znajdą się również odwołania do koncepcji alternatywnych. Powszechnie przyjmuje się, iż system prawny chroni wiele różnych dóbr i praw osobistych. Odmienna koncepcja, odwołująca się do występującej w systemie prawnym Niemiec konstrukcji ogólnego prawa osobistości, została odrzucona. Z punktu widzenia dalszej analizy istotne znaczenie ma także konstatacja, że ochrona dóbr osobistych ma charakter negatoryjny, a więc takie okoliczności jak intencje sprawcy, zachowanie przez niego należytej staranności czy też jego dobra (bądź zła) wiara nie powinny mieć żadnego znaczenia na płaszczyźnie oceny, czy doszło do naruszenia dobra osobistego i czy było ono bezprawne. Powyższe (z konieczności jedynie powierzchowne) uwagi będą przydatne dla rozważań zawartych w § 5 i 6 niniejszego opracowania.