Abstrakt

§ 1. WprowadzenieCechą europejskiego prawa konsumenckiego jest nałożenie na przedsiębiorców licznych obowiązków informacyjnych, dotyczących zarówno przedmiotu, uwarunkowań, jak i konsekwencji danej transakcji. Oprócz sprecyzowania treści obowiązków informacyjnych przedsiębiorców czy momentu, w którym obowiązki te mają zostać spełnione, prawodawca europejski uregulował również sposób przekazania informacji. Istotne jest bowiem, aby informacje (przed)umowne zostały konsumentom udzielone w sposób, który umożliwi im świadome i racjonalne podjęcie decyzji o związaniu się daną umową i jej warunkami. Tylko wtedy ustanowione obowiązki informacyjne będą mogły prowadzić do osiągnięcia zamierzonego przez prawodawcę europejskiego celu, tj. przełamania deficytu informacji konsumentów. Ważną rolę w europejskim prawie konsumenckim odgrywa zatem zasada transparentności informacji.Zarazem ironiczne jest, że samą zasadę transparentności i jej wymogi trudno uznać za przejrzyste – w europejskim prawie konsumenckim czy w polskim. Poszczególne przepisy europejskiego prawa konsumenckiego, charakteryzujące wymogi zasady przejrzystości, posługują się różnymi, ogólnymi pojęciami. Ogólność sformułowań określających zasadę transparentności pozwala organom decyzyjnym szeroko oceniać, czy przedsiębiorcy przestrzegają danej zasady. Niepewność przedsiębiorców, jak formułować informacje, aby były one przejrzyste, zwiększa brak jasności co do tego, czy zasada transparentności powinna mieć charakter zarówno materialny, jak i formalny. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, eksponując materialny charakter zasady przejrzystości, podkreśla, że istotne jest, że konsument rozumie nie tylko treść zawieranej umowy i jej postanowienia, ale również konsekwencje zawarcia danej umowy. Natomiast Komisja Europejska zwraca większą uwagę na formalny charakter tej zasady, interpretując jej przesłanki jako wymagające tylko zwrócenia uwagi konsumenta na przekazywaną informację, a już niekoniecznie wymuszających od konsumenta zrozumienia treści informacji. Celem tego artykułu jest uwydatnienie problematyki zasady transparentności w polskim prawie konsumenckim, jak również udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy organy krajowe mogłyby tę zasadę bardziej sprecyzować. Należy zauważyć, że prawodawca europejski w nowszych przepisach europejskiego prawa konsumenckiego regulujących obowiązki informacyjne przedsiębiorców wobec konsumentów, np. w dyrektywie 2011/83/UE oraz w dyrektywie 2008/48/WE, zastosował zasadę harmonizacji zupełnej. Z punktu widzenia legislacyjnego zasada harmonizacji zupełnej mogłaby sprzeciwiać się wprowadzeniu innych wymogów co do sposobu przekazu informacji konsumentom niż te, które zostały określone w przywołanych dyrektywach europejskiego prawa konsumenckiego. Ponadto należy zastanowić się, jaki wpływ miałoby ustanowienie dodatkowych wymogów dotyczących zasady przejrzystości – zarówno na rynek konsumencki, krajowy i unijny, jak i na organy go nadzorujące. Z jednej strony, jeżeli przedsiębiorcy będą musieli formułować informacje przekazywane konsumentom odmiennie w różnych krajach członkowskich UE, zwiększy to koszt prowadzenia handlu transgranicznego. Z drugiej strony, sprecyzowanie wymogów przejrzystego udzielania informacji konsumentom może zmniejszyć koszty związane z brakiem pewności prawnej przedsiębiorcy, czy wybrana przez niego metoda przekazu informacji konsumentom spełnia wymogi ustawowe.Aby odpowiedzieć na pytanie, czy konieczne jest dalsze doprecyzowanie zasady transparentności informacji konsumenckich, wpierw podane zostaną przykłady różnorodnej terminologii wymogów przejrzystości obowiązujących w prawie polskim implementującym europejskie prawo konsumenckie (§ 2 pkt II). Przedstawione zostaną zarówno wymogi przejrzystości informacji przekazywanych konsumentom przed, jak i po zawarciu konkretnych umów. Omówiona zostanie przy tym zarówno ogólna zasada radykalnej przejrzystości klauzul umownych we wzorcach umów konsumenckich, jak i bardziej specyficzne zasady przejrzystości obowiązków informacyjnych odnoszących się do szczególnych umów konsumenckich. Jednakże, ze względu na różnorodność obowiązków informacyjnych oraz wymogów zasady transparentności obowiązujących przy zawieraniu szczególnych umów konsumenckich, przedstawienie tych przepisów w niniejszym artykule nie jest wyczerpujące. Zaprezentowane zostaną jedynie najnowsze przepisy implementujące europejskie obowiązki informacyjne przedsiębiorców z dyrektywy 2011/83/UE oraz dyrektywy 2008/48/WE do prawa polskiego, tj. PrKonsU oraz KredytKonsU. Szczególna uwaga zostanie poświęcona różnicy pomiędzy sposobami wykładni zasady transparentności uwzględniającymi wyłącznie albo jej materialny, albo formalny charakter (§ 2 pkt III). Będzie postulowana konieczność zapewnienia przejrzystości w obu tych znaczeniach, co niewątpliwie nadaje transparentności hybrydowy charakter. Jednakże, ostrożne i konsekwentne formułowanie wymogów przejrzystości, mające na uwadze cele, do osiągnięcia których ma prowadzić przestrzeganie zasady przejrzystości, pozwoliłoby zachować wyraźniejszą granicę pomiędzy wymaganiami treści a sposobem przekazu informacji. Odrzucona zostanie zatem wyrażona w literaturze inna hipoteza, mianowicie, że wymóg transparentności można by w całości odnosić jedynie do szeroko rozumianej formy, poprzez przemodelowanie klasycznego rozumienia formy i treści. Zostanie wysunięta sugestia, że część wymogów przejrzystości użytych przez ustawodawcę polskiego należy interpretować jako zobowiązujące przedsiębiorców do przekazu przejrzystej treści informacji, a część – do użycia przejrzystego sposobu przekazu informacji. Tylko taka wykładnia zasady transparentności osiągnie bowiem zamierzony przez prawodawcę unijnego cel przełamania deficytu informacyjnego konsumentów oraz zapewnienia uczciwej konkurencji na rynku. Ponadto w artykule zostanie zwrócona uwaga na dotychczasową praktykę wykładania w literaturze przedmiotu różnorodnych wymogów zasady przejrzystości w podobny sposób, bez względu na to, jaki konkretny wymóg zasady przejrzystości został w danym przepisie zastosowany. Ten sposób wykładni pozwala wytłumaczyć brak konsekwencji ustawodawcy polskiego przy formułowaniu konkretnych wymogów zasady przejrzystości. Postulowana jednakże będzie konieczność uważniejszego zastosowania zasad wykładni zarówno językowej, jak i celowościowej, przy interpretacji tych wymogów, co pozwoliłoby wyróżnić ich oddzielne funkcje. Dosłowne znaczenie poszczególnych wymogów zasady przejrzystości, zidentyfikowane przy użyciu słownika języka polskiego PWN, sugeruje, że mogą one służyć różnym celom, co pomogłoby w osiągnięciu zamierzeń prawodawcy unijnego. Ustawodawca polski, implementując przepisy ustanawiające wymogi zasady transparentności do prawa polskiego, powinien brać zatem pod uwagę, w osiągnięciu jakich celów miałyby one pomóc. Konsekwentnie, swoboda legislacyjna ustawodawcy polskiego przy formułowaniu konkretnych wymogów zasady przejrzystości powinna być ograniczona. W dalszej części artykułu zostanie wykazane, że granice tej swobody mogły zostać przekroczone, ponieważ nie wszystkie przyjęte w prawie polskim wymogi zasady transparentności pozwalają na osiągnięcie celów założonych przez prawodawcę unijnego. Kolejna sekcja artykułu (§ 2 pkt IV) ilustruje, jak przesłanki transparentności są interpretowane w orzecznictwie sądów polskich oraz przez podmioty zainteresowane egzekwowaniem ochrony praw konsumentów w Polsce. Na podstawie przeglądu orzecznictwa zostanie wykazane, że różnorodne wymogi zasady transparentności są obecnie wykładane dość szeroko, aby umożliwić osiągnięcie celów unijnych – ochrony praw konsumenta oraz uczciwej konkurencji na rynku. Zostanie zwrócona uwaga na rozbieżności w terminologii zasady transparentności stosowanej przez sądy, które także wpływają na kształtowanie standardu wykładni tej zasady. Przegląd ten pozwala również zarysować dokładniejsze kryteria przejrzystości, które ustawodawca polski mógłby uwzględnić w dalszych pracach nad konkretyzacją zasady transparentności. Konkretyzacja wymogów zasady transparentności mogłaby także ułatwić przedsiębiorcom lepsze rozeznanie się w wymogach prawnych obowiązujących ich przy formułowaniu informacji przekazywanych konsumentom. W ostatniej części artykułu (§ 3) jest rozważana możliwość dalszego doprecyzowania przez organy krajowe terminologii zasady przejrzystości oraz jej wymogów w świetle harmonizacji zupełnej europejskiego prawa konsumenckiego. Zgodnie z najnowszymi tendencjami, europejskie prawo konsumenckie dąży do harmonizacji zupełnej swoich przepisów, co zmniejsza swobodę legislacyjną w państwach członkowskich. Rozważone zostanie zatem, czy wykazane w niniejszym artykule nieścisłości regulacji zasady przejrzystości można naprawić na poziomie krajowym.Należy od razu zaznaczyć, że większość analizy w artykule ma charakter doktrynalny, jednakże jej część nawiązuje do wniosków płynących z dziesięciu rozmów przeprowadzonych latem 2018 roku z instytucjonalnymi podmiotami zainteresowanymi egzekwowaniem ochrony praw konsumentów w Polsce . W artykule zatem wytyczne dotyczące precyzowania zasady przejrzystości zostaną sformułowane nie tylko na podstawie poglądów wyrażonych w orzecznictwie, lecz również na podstawie rozmów z tymi podmiotami.