Abstrakt

§ 1. Wprowadzenie do problemu wraz z prezentacją poglądów przedstawicieli doktryny i orzecznictwaZgodnie z art. 394 § 1 KC w braku odmiennego zastrzeżenia umownego albo zwyczaju zadatek dany przy zawarciu umowy ma to znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej. W literaturze cywilistycznej występuje różnica zdań odnośnie do tego, czy uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące na podstawie art. 394 § 1 KC podlega czasowemu ograniczeniu. Poszczególni autorzy różnie oceniają też słuszność rozwiązania, które ich zdaniem należy przyjąć w powyższej kwestii. Zagadnienie to warto uczynić przedmiotem rozważań, zważywszy na znaczną rozbieżność poglądów.Jedno ze stanowisk zakłada dopuszczalność odstąpienia od umowy na podstawie art. 394 § 1 KC do upływu terminu przedawnienia roszczenia o wykonanie umowy. Reprezentujący ten pogląd A. Olejniczak argumentuje, że wynika to z charakteru zadatku, który pełni funkcję surogatu odszkodowania. Równocześnie autor ten wskazuje, że zaaprobowanie możliwości odstępowania od umowy w celu zatrzymania zadatku wówczas, gdy roszczenie o spełnienie świadczenia objętego kontraktem uległo przedawnieniu, prowadziłoby do obejścia przepisów o konsekwencji przedawnienia roszczeń, odnosząc ten wniosek także do odstąpienia od umowy i żądania zwrotu zadatku w podwójnej wysokości. Odstąpienie od umowy po upływie terminu przedawnienia roszczenia o wykonanie umowy za bezskuteczne uznaje także M. Lemkowski, argumentując, że niedopuszczalność odstąpienia od umowy po upływie terminu przedawnienia roszczenia o jej wykonanie jest zresztą regułą ogólną, obowiązującą zarówno w przypadku umownego, jak i ustawowego prawa odstąpienia i odsyłając do wywodów B. Kordasiewicza. Ten ostatni autor uznaje za osobliwość systemową, że uprawnienie do odstąpienia od umowy na podstawie art. 491 § 1 KC nie zostało ograniczone żadnym terminem i uważa, że trzeba w konsekwencji przyjąć, iż prawo wierzyciela do wykonania tego uprawnienia prawokształtującego jest ograniczone biegnącym równolegle terminem przedawnienia. Również inni autorzy uważają, że – jak się wydaje – nie jest możliwe wykonanie prawa odstąpienia z art. 491 KC w sytuacji, gdy roszczenie o świadczenie in natura uległo przedawnieniu. Wniosek ten przyjmuje się także w odniesieniu do prawa odstąpienia od umowy na podstawie art. 4921 KC. Z drugiej strony A. Klein, wypowiadając się (na gruncie KZ, uchylonego ustawą z 23.4.1964 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny) w kwestii wygaśnięcia ustawowego prawa odstąpienia od umowy wzajemnej, wyraził pogląd, zgodnie z którym – pomijając przepisy szczególne – brak jest ograniczenia w czasie wykonania prawa odstąpienia od umowy wzajemnej, podkreślając jednak, że o swobodzie skorzystania przez wierzyciela z przysługującego mu prawa odstąpienia od umowy decyduje nie tylko to, czy prawo to po pewnym terminie wygasa, i zaznaczając, że „wykonanie prawa odstąpienia od umowy po pewnym dłuższym okresie czasu poważnie utrudnia okoliczność, że terminy przedawnienia oraz terminy prekluzyjne roszczeń o zwrot świadczeń spełnionych na podstawie rozwiązanego przez odstąpienie od umowy zobowiązania, a także roszczenia o odszkodowanie za niewykonanie zobowiązania i zastępujące je odszkodowania umowne za niewykonanie zobowiązania, mogą nawet całkowicie upływać przed wykonaniem prawa odstąpienia od umowy”. W zgodzie z ideą tego ostatniego stanowiska inni autorzy przyjmują, że uprawnienie do odstąpienia od umowy na podstawie art. 394 § 1 KC nie jest ograniczone terminem końcowym. Pogląd ten został także podzielony w orzecznictwie. Różnica zdań wśród tej grupy autorów dotyczy tego, czy bieg terminu przedawnienia roszczenia związanego z zadatkiem rozpocznie się przed odstąpieniem od umowy, czy też nie, przy czym wypowiedzi w tej kwestii zostały sformułowane w odniesieniu do zastrzeżenia zadatku w umowie przedwstępnej. Zdaniem M. Krajewskiego przedawnienie roszczeń związanych z zadatkiem rozpoczyna swój bieg w terminie określonym w art. 390 § 3 KC. Ponadto autor ten argumentuje, że rozpoczęcie biegu przedawnienia roszczenia, które jeszcze nie powstało, nie jest ewenementem w systemie prawa cywilnego – przytaczając art. 4421 § 1 zd. 2 KC czy art. 4498 zd. 2 KC – i podkreślając, że skoro zadatek nie jest samodzielną umową, lecz postanowieniem umowy przedwstępnej, to roszczenia z tytułu zastrzeżonego w niej zadatku są roszczeniami z umowy przedwstępnej. Według M. Gołębiowskiej do roszczenia z tytułu zadatku nie ma zastosowania art. 390 § 3 KC, a art. 120 § 1 KC odnosi się tylko do takich sytuacji, w których istnieje obowiązek świadczenia, a nie jest znany termin jego spełnienia. Uogólniając nieco ten problem, należy rozważyć, czy bieg terminu przedawnienia roszczenia powstającego w wyniku odstąpienia od umowy, w ramach której zastrzeżono zadatek, może się rozpocząć przed wykonaniem prawa odstąpienia od umowy. Ponadto występuje różnica poglądów co do tego, czy w razie odstąpienia od umowy na podstawie art. 394 § 1 KC obowiązuje szczególny termin przedawnienia, przewidziany dla umowy, od której odstąpiono, czy też ogólny termin przedawnienia. Jeśli zaś chodzi o zatrzymanie przedmiotu zadatku, to zdaniem G. Karaszewskiego mimo iż odstąpienie od umowy może nastąpić po upływie terminów przedawnienia roszczeń obowiązujących dla danego stosunku obligacyjnego, to niedopuszczalne jest wówczas zatrzymanie danego zadatku. Jeszcze przed sformułowaniem powyższych opinii przez M. Krajewskiego, A. Niewęgłowskiego, M. Gołębiowską i G. Karaszewskiego w literaturze wyrażono pogląd, iż odstąpienie od umowy na podstawie art. 394 § 1 KC nie jest ograniczone terminem końcowym, a równocześnie sytuacja wierzyciela, który otrzymał przedmiot zadatku, jest korzystniejsza niż takiego, który wręczył przedmiot zadatku – pogląd ten był oparty na uznaniu, że o ile roszczenie o sumę dwukrotnie wyższą powstające w wyniku odstąpienia od umowy może już być przedawnione, o tyle uprawnienie do zatrzymania przedmiotu zadatku nie podlega czasowemu ograniczeniu.Zasygnalizowane problemy należy rozstrzygnąć, badając, czy ograniczenia czasowe prawa odstąpienia od umowy na podstawie art. 394 § 1 KC wynikają z racji natury konstrukcyjnej, a w razie ich braku – czy takich ograniczeń nie należy przyjąć, aby nie doprowadzić do obejścia przepisów o przedawnieniu roszczeń. W razie uznania, że prawo odstąpienia od umowy na podstawie art. 394 § 1 KC nie podlega czasowemu ograniczeniu, należy rozważyć, czy istnieje zależność pomiędzy chwilą odstąpienia od umowy a biegiem terminu przedawnienia roszczenia o sumę dwukrotnie wyższą, czy granicą czasową uprawnienia do zachowania przedmiotu zadatku przez wierzyciela, który od umowy odstąpił. Ze względu na ograniczone ramy publikacji poza zakresem rozważań pozostanie zagadnienie dopuszczalności ustanowienia umownego terminu zawitego do odstąpienia od umowy na podstawie art. 394 § 1 KC.