Abstrakt

§ 1. Wprowadzenie  Nazwisko jest elementem tożsamości jednostki. Może być powodem do dumy, nieodłączną częścią historii rodziny, źródłem korzyści materialnych, jak również czymś niechcianym, ośmieszającym lub utrudniającym życie codzienne. Nazwisko pozwala na identyfikację jednostki w społeczeństwie i rodzinie. Z posługiwaniem się nazwiskiem związana jest symbolika oraz ładunek emocjonalny, które są trudne do przeniesienia na płaszczyznę norm prawnych. W konsekwencji przepisy dotyczące nazwiska osoby fizycznej rozproszone zostały w wielu aktach normatywnych należących do różnych dziedzin prawa. Niejednokrotnie mają charakter regulacji synkretycznych, łączących elementy cywilne i administracyjnoprawne. W świetle prawa prywatnego nazwisko jest przede wszystkim dobrem osobistym jednostki (art. 23 KC). Podlega ochronie cywilnoprawnej.  Zasady kształtowania i zmiany nazwiska osoby fizycznej określa KRO oraz NazwZmU. Znajdują one odzwierciedlenie na gruncie PrASC. NazwZmU przewiduje tzw. administracyjny tryb zmiany nazwiska. Wymaga zaistnienia „ważnych powodów”. Natomiast KRO określa nazwisko osoby fizycznej lub pozwala na jego zmianę jedynie w ściśle przewidzianych sytuacjach – w razie zaistnienia zdarzeń rodzinnoprawnych (zawarcia i rozwiązania małżeństwa, urodzenia się i ustalenia pochodzenia dziecka, przysposobienia).  Tradycyjnie najwięcej zainteresowania budzą i najszerzej komentowane są regulacje KRO dotyczące nazwiska małżonków. Na ogół postrzegane są w świetle zasady równouprawnienia małżonków oraz zakresu ich swobody w kształtowaniu nazwiska. Postulaty formułowane w tych obszarach przez przedstawicieli nauki znalazły odzwierciedlenie w zmianach prawnych dokonanych przez ZmKRO 24.7.19982. W ich wyniku przepisy o nazwisku małżonków uzyskały obowiązujące brzmienie. Praktyka stosowania znowelizowanych przepisów, poza niektórymi kwestiami związanymi z dopuszczalną konfiguracją nazwisk małżonków3, nie powinna budzić zasadniczych wątpliwości.  Mniej uwagi poświęca się zagadnieniom teoretycznym związanym ze zmianą nazwiska przy zawieraniu małżeństwa, mimo że przepisy KRO przewidują oryginalne rozwiązania konstrukcyjne, zarówno na tle ogólnych zasad prawa cywilnego, jak i instytucji rodzinnoprawnych. W szczególności brakuje szerszych wypowiedzi na temat charakteru oświadczeń małżonków w sprawie nazwisk, dobra prawnego, którego dotyczą oraz ich związku z czynnością prawną zawarcia małżeństwa i powołanym przez nią stosunkiem prawnym. ZmKRO 24.7.1998 przyczyniła się do wyjaśnienia pewnych wątpliwości w tej dziedzinie, a zarazem stworzyła kolejne. Wprowadziła do systemu prawa pojęcie „wspólnego nazwiska” małżonków oraz zróżnicowała chwilę składania oświadczenia o nazwisku w zależności od sposobu zawarcia małżeństwa. Na niektóre kwestie pozwala na nowo spojrzeć PrASC uchwalone w końcu 2014 r., które jest dużo bardziej szczegółowe niż jego poprzednik. Z powyższych względów zasadne jest podjęcie dogmatycznych rozważań nad charakterem oświadczenia o nazwisku noszonym po zawarciu małżeństwa oraz jego skutkami prawnymi. § 2. Ogólna charakterystyka przepisów KRO o nazwisku małżonków Problematykę nazwiska małżonków najszerzej podejmuje art. 25 KRO, usytuowany wśród przepisów o prawach i obowiązkach małżeńskich (dział II tytułu I KRO). Artykuł 25 KRO pozwala każdemu z małżonków albo – ściśle rzecz biorąc – jeszcze nupturientów (w razie zawierania małżeństwa w sposób określony w art. 1 § 2 KRO)4, złożyć oświadczenie o nazwisku, które „będzie nosił po zawarciu małżeństwa” (§ 1). Przepis ten determinuje dopuszczalną treść tego oświadczenia (§ 2), a także określa skutek jego niezłożenia – pozostanie przez małżonka przy dotychczasowym nazwisku (§ 3). Z powyższą regulacją związane są – umiejscowione wśród przepisów o zawieraniu małżeństwa – art. 41 § 2 oraz art. 7 § 2 KRO. Przepisy te konkretyzują sposób i chwilę składania oświadczeń o nazwiskach, które ogólnie zakreśla art. 25 § 1 KRO. Zgodnie z art. 3 § 3 KRO, kierownik urzędu stanu cywilnego (USC) ma obowiązek wyjaśnić osobom zamierzającym zawrzeć małżeństwo przepisy o nazwisku. Artykuł 25 KRO obowiązujące brzmienie uzyskał na mocy ZmKRO 24.7.1998. Przed nowelizacją przewidywał m.in., że w razie niezłożenia przez żonę oświadczenia w sprawie nazwiska „przybierała” ona nazwisko męża5. W nauce prawa podkreśla się, że po wejściu w życie ZmKRO 24.7.1998 zmienił się „pewien punkt ciężkości”6. W braku wyrażenia odmiennej woli małżonek pozostaje przy dotychczasowym nazwisku. A zatem w świetle prawa nazwisko, co do zasady, wskazuje na pochodzenie jednej osoby od drugiej, nie zaś na to, iż dana osoba pozostaje 43w związku małżeńskim (lub taki związek wcześniej zawarła), jak miało to miejsce poprzednio7. Zauważa się, że obecna treść art. 25 KRO odzwierciedla tendencję do równego traktowania małżonków, przedkładając tę wartość nad preferowane wcześniej uznawanie nazwiska za informację (znak, szyld) o tym, że dane osoby zawarły związek małżeński8. Zmienione regulacje uwzględniają zasadę stałości nazwiska oraz dążenie do podmiotowego i indywidualistycznego traktowania małżonków9. W świetle tych zasad należy wykładać obowiązujące przepisy. Zagadnienie nazwiska noszonego po rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód normuje art. 59 KRO, umiejscowiony wśród regulacji o „ustaniu małżeństwa” (dział IV tytułu I KRO). W myśl tego przepisu, „małżonek rozwiedziony”, który w związku z zawarciem małżeństwa zmienił dotychczasowe nazwisko, może – w ściśle określonym czasie i trybie – złożyć oświadczenie o powrocie do nazwiska, które nosił przed zawarciem małżeństwa. Analogiczne uprawnienie nie przysługuje w razie śmierci współmałżonka lub uznania go za zmarłego. Charakter oraz skutki prawne oświadczenia uregulowanego w art. 59 KRO wykazują specyfikę, która wymaga poddania tego zagadnienia odrębnej analizie.  Artykuły 25 i 59 KRO mają charakter bezwzględnie obowiązujący. W świetle...