Abstrakt
§ 1. Wprowadzenie Dwa ostatnio najambitniejsze projekty Komisji Europejskiej w dziedzinie prawa umów regulującego wymianę dóbr – próba unormowania stosunków konsumenckich za pomocą tzw. dyrektywy horyzontalnej, posługującej się metodą harmonizacji pełnej1 oraz próba wprowadzenia równoległej do prawa krajowego europejskiej regulacji stosunków sprzedaży, stosowanej w wyniku wyboru dokonanego przez strony umowy2 – zakończyły się porażkami. Pierwsza porażka nie była spektakularna, bo proponowana dyrektywa została przyjęta, jednak została ona przyjęta w kształcie znacznie odbiegającym od pierwotnej propozycji, przez co jej wpływ na prawa krajowe jest znacznie mniejszy od zamierzonego3. Druga porażka może okazać się niedefinitywna, ponieważ Komisja, rezygnując z projektu rozporządzenia w sprawie wspólnych europejskich przepisów o sprzedaży, zapowiedziała zgłoszenie nowej, zmodyfikowanej propozycji nakierowanej na „pełne uwolnienie potencjału handlu elektronicznego na Cyfrowym Jednolitym Rynku”4. Niemniej wydaje się, że w dotąd sprawnie funkcjonującym mechanizmie zbliżania praw państw członkowskich regulujących zobowiązania umowne coś się zacięło. Warto przyjrzeć się dotychczasowemu przebiegowi procesu kształtowania europejskiego prawa umów w zakresie przenoszenia praw. Takie spojrzenie wstecz będzie przydatne dla zdiagnozowania przyczyn obecnego stanu. Mogą one leżeć w sferze czysto politycznej i wynikać z niechęci władzy politycznej państw członkowskich do zwiększania skali ingerencji Unii Europejskiej w krajowy system prawny, będący wszak wyrazem suwerenności państwowej. Mogą mieć także charakter konstytucyjny i polegać na braku wystarczających kompetencji Unii do regulowania stosunków prawnych między podmiotami prywatnymi. Mogą wreszcie sprowadzać się do wadliwości czy niedostatecznej jakości merytorycznych rozwiązań proponowanych w projektach aktów normatywnych zgłaszanych przez Komisję. Przedmiotem obserwacji jest tu pewien wycinek prawa zobowiązań umownych, dotyczący stosunków prawnych regulujących wymianę dóbr przy użyciu pieniądza. Chodzi zatem w istocie o umowy sprzedaży, jednak w takim rozumieniu tego słowa, jakie przyjęte jest w prawie unijnym, nieco szerszym niż zastosowane w art. 535 KC. Uwaga koncentruje się zatem na regulacji prawnej określającej sposoby tworzenia tego rodzaju zobowiązań i kształtowania ich treści oraz modelującej prawa i obowiązki stron, włącznie z konsekwencjami naruszenia obowiązków umownych. § 2. Harmonizacja prawa zobowiązań za pomocą dyrektyw – uwagi wstępne Proces kształtowania europejskiego prawa dotyczącego obrotu dobrami realizowany był głównie za pomocą dyrektyw. Jak wiadomo, ten rodzaj aktu normatywnego należącego do prawa wtórnego UE jest narzędziem harmonizacji prawa. Ustanawia prawa, a przede wszystkim obowiązki dla państw członkowskich, które zobowiązane są do wykonania dyrektywy we wskazanym w niej czasie, czyli do osiągnięcia wyznaczonego przez nią skutku, zwykle za pomocą implementowania dyrektywy w prawie krajowym przez wydanie odpowiednich aktów prawa powszechnie obowiązującego. Forma i środki osiągnięcia wyznaczonego przez dyrektywę celu pozostawione są swobodnemu wyborowi organów państwa członkowskiego (art. 288 ust. 3 TFUE). W założeniu zatem harmonizacja za pomocą dyrektyw stosunkowo łagodnie ingeruje w prawo krajowe, ograniczając się jedynie do ukierunkowania pożądanych zmian w tym prawie przez wyznaczenie rezultatu, jaki państwo członkowskie ma osiągnąć. Artykuły 114 i 115 TFUE określają ten proces jako „zbliżanie przepisów” (approximation of laws). W rzeczywistości jednak wpływ dyrektyw na prawo krajowe jest różny. Zależy on od stopnia szczegółowości aktu i charakteru zawartych w nim reguł. Im bardziej szczegółowe i precyzyjne jest uregulowanie zawarte w dyrektywie, tym mniejszą swobodę wyboru „formy i środków” dostosowania prawa krajowego ma państwo członkowskie. Ogromne znaczenie dla określenia rzeczywistego wpływu dyrektywy na treść i funkcjonowanie systemu prawa krajowego ma charakter zawartej w dyrektywie regulacji. Z perspektywy prawa prywatnego da się bowiem wyróżnić różne metody oddziaływania prawa unijnego na system krajowy. Przede wszystkim można mówić o harmonizacji całościowej i częściowej. Pierwsza służy zupełnemu unormowaniu danej dziedziny stosunków społecznych, natomiast druga nie obejmuje wszystkich spraw, które zwykle wchodzą w zakres odpowiednich regulacji krajowych. Dalej, co szczególnie istotne, dyrektywa może wymagać harmonizacji pełnej (maksymalnej) bądź minimalnej. Pierwsza polega na wyznaczeniu stanu prawnego, który ma być przez państwa osiągnięty bez możliwości przyjęcia rozwiązań bardziej korzystnych dla którejkolwiek ze stron regulowanych stosunków prawnych, natomiast druga – na wskazaniu minimalnego standardu ochrony podmiotu, którego interesy 5mają być chronione przez implementację dyrektywy, z pozostawieniem państwom członkowskim możliwości wprowadzenia rozwiązań korzystniejszych dla chronionego podmiotu. Pierwsza „wyjmuje” zatem daną dziedzinę ze sfery kompetencji prawodawcy krajowego, druga tylko tę sferę kompetencji ogranicza. Obydwie metody mogą być łączone w jednym akcie normatywnym, który jedne kwestie normuje w sposób sztywny, a w innych wyznacza tylko najniższy dopuszczalny poziom ochrony (w języku Komisji Europejskiej określa się to mianem harmonizacji pełnej kierunkowej – full targeted harmonization). Wreszcie dyrektywa może wymagać harmonizacji w sposób w pełni wiążący albo w części jedynie opcjonalny. Może zatem nie pozostawiać państwom członkowskim wyboru co do przyjęcia rozwiązań w niej zawartych, zostawiać swobodę decyzji co do transpozycji pewnych jej postanowień bądź swobodę wyboru między dwoma lub więcej możliwymi rozwiązaniami (tzw. opcje regulacyjne)5. Warto zwrócić uwagę na fakt, że swoboda państw członkowskich w zakresie podnoszenia poziomu ochrony konsumentów w sferze objętej harmonizacją minimalną nie jest nieograniczona. Rozwiązania przyjęte w prawie krajowym nie mogą bowiem podwyższać poziomu ochrony konsumentów w sposób niezgodny z traktatami, a zatem przede wszystkim w sposób dyskryminujący towary czy konsumentów z innych krajów6. Niektóre dyrektywy wskazują na to wprost (zob. np. art. 8 dyrektywy 93/13/EWG7), w odniesieniu do innych jest to przyjmowane przez orzecznictwo8. Wskazuje się tu na konieczność przestrzegania zasady proporcjonalności, a więc ważenia potrzeby wzmożonej ochrony konsumenta i konieczności zapewnienia swobodnego przepływu towarów9. § 3. Harmonizacja prawa zobowiązań w zakresie wymiany dóbr w latach 1985–2000 Proces tworzenia europejskiej regulacji prawnej dotyczącej umów regulujących obrót dobrami rozpoczął się wydaniem dyrektywy Rady 85/577/EWG z 20.12.1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa10. Została ona ustanowiona na podstawie art. 100 TEWG. Przepis ten pozwalał Radzie na wydawanie na wniosek Komisji dyrektyw mających na celu zbliżanie przepisów prawnych państw członkowskich mających bezpośredni wpływ na ustanowienie i funkcjonowanie wspólnego rynku. Uzasadnieniem dla wydania dyrektywy były różnice w uregulowaniach prawnych państw członkowskich dotyczących zawierania umów pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem poza lokalem przedsiębiorstwa. Różnice te, w ocenie prawodawcy europejskiego, mogły bezpośrednio wpływać na funkcjonowanie wspólnego rynku. Drugim motywem wydania dyrektywy była potrzeba ochrony konsumenta przed nieuczciwymi praktykami w zakresie sprzedaży obwoźnej, polegającymi na rozpoczęciu przez przedsiębiorcę negocjacji, na które konsument jest nieprzygotowany i które są dla niego zaskoczeniem. Jakkolwiek główny argument na rzecz zbliżenia praw państw członkowskich w tym względzie odnosił się do praktyki sprzedaży obwoźnej, dyrektywa objęła wszystkie umowy, na podstawie których przedsiębiorca dostarcza konsumentowi towary lub świadczy usługi (art. 1 dyrektywy 85/577/EWG), z wyłączeniem umów wymienionych w art. 3 ust. 2 dyrektywy 85/577/EWG (m.in. umów dotyczących nieruchomości, produktów spożywczych, papierów wartościowych czy umów ubezpieczenia). Kluczowe znaczenie miało, by umowy te zawierane były (albo oferta konsumenta była złożona) w trakcie zorganizowanego przez przedsiębiorcę wyjazdu poza lokal przedsiębiorstwa lub w trakcie odwiedzin przedsiębiorcy w domu konsumenta czy miejscu jego pracy. Szczegółowa prezentacja treści tej dyrektywy nie jest tu konieczna. Niezbędne jest jedynie zwrócenie uwagi na podmiotowy zakres jej regulacji oraz zastosowane narzędzia ochrony. Dotyczyła ona procesu kontraktowania pomiędzy przedsiębiorcą, rozumianym jako osoba fizyczna lub prawna działająca w zakresie swoich handlowych lub zawodowych kompetencji, a konsumentem, czyli osobą fizyczną działającą w celach niezwiązanych z jej działalnością handlową lub zawodem (art. 2 dyrektywy 85/577/EWG). Najważniejszym instrumentem ochrony interesów konsumenta było przyznane mu w art. 5 dyrektywy 85/577/EWG prawo do odstąpienia od umowy, nieuzależnione od jakichkolwiek okoliczności, i realizowane przez wysłanie przedsiębiorcy oświadczenia w odpowiednim terminie. Dyrektywa 85/577/EWG w art. 4 przewidywała obowiązek zawiadomienia konsumenta przez przedsiębiorcę na piśmie o przysługującym mu prawie odstąpienia, z podaniem danych identyfikujących umowę i przedsiębiorcę, któremu należało złożyć oświadczenie o odstąpieniu. Termin do wysłania oświadczenia o odstąpieniu od umowy nie mógł być krótszy niż 7 dni od dnia otrzymania przez konsumenta tego zawiadomienia. Dyrektywa 85/577/EWG w art. 5 ust. 2 stanowiła, że wysłanie przez konsumenta oświadczenia o odstąpieniu zwalnia go z wszelkich zobowiązań wynikających z umowy. Przepisy krajowe przyznające konsumentowi uprawnienia przewidziane dyrektywą musiały mieć charakter co najmniej 6semiimperatywny (art. 6 dyrektywy 85/577/EWG). Sama dyrektywa ustanawiała natomiast tylko minimalny standard ochrony konsumenta – państwa członkowskie mogły utrzymać w mocy albo wprowadzić korzystniejsze dla konsumentów przepisy w zakresie nią objętym (art. 8 dyrektywy 85/577/EWG)11. Jak widać z powyższego, krótkiego opisu, dyrektywa 85/577/EWG w niewielkim zakresie ingerowała w krajowy system prawa prywatnego, normując tylko procedurę zawierania umów, jeżeli były one zawierane w określonych...