Abstrakt
§ 1. Uwaga wstępna Szkody w środowisku mają często wymiar międzynarodowy1. W przypadku dochodzenia odpowiedzialności cywilnoprawnej sprawcy takiej szkody powstaje konieczność ustalenia prawa właściwego. Stosowną normę kolizyjną dedykowaną naruszeniom w środowisku wprowadził art. 7 rozporządzenia Rzym II. Ustanowienie odrębnej normy kolizyjnej, a także sposób jej sformułowania są ściśle związane z polityką ochrony środowiska przyjętą w UE. § 2. Ochrona środowiska w UE Europejska polityka w dziedzinie środowiska naturalnego liczy już ponad 40 lat2. Ochrona środowiska jest też jednym z zasadniczych celów polityki Unii Europejskiej3. Znajduje bezpośrednią podstawę w prawie pierwotnym UE (Tytuł XX TFUE)4. Jednym z jej przejawów było wprowadzenie zasad odpowiedzialności cywilnoprawnej za szkody w środowisku naturalnym5. Od lat toczyła się debata o uregulowaniu na poziomie UE tych zagadnień6, ostatecznie przyjęta została dyrektywa 2004/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 21.4.2004 r. w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania i zaradzania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu7. Należy jednak od razu zaznaczyć, że dyrektywa obejmuje przede wszystkim kwestie publicznoprawne (administracyjne) i nie zawiera przepisów kolizyjnoprawnych8. Dyrektywa 2004/35/WE ustanawia dwa rodzaje odpowiedzialności za szkody w środowisku: opartą na zasadzie ryzyka oraz opartą na zasadzie winy9. Koncepcja dwóch kategorii odpowiedzialności przyjęta w dyrektywie doprowadziła do modyfikacji dotychczasowych zasad odpowiedzialności sprawcy10. Kluczowym założeniem dyrektywy jest zapewnienie stosowania zasady „zanieczyszczający płaci”, zwanej również zasadą PPP („polluter pays” principle, le principe pollueur-payer11), tj. zasady odpowiedzialności sprawcy (oraz potencjalnego sprawcy)12 zanieczyszczenia środowiska za konsekwencje takiego zanieczyszczenia (oraz za zapobieganie możliwym konsekwencjom)13. Omawiana zasada została po raz pierwszy wyraźnie sformułowana w zaleceniach Rady OECD przyjętych na posiedzeniach w latach 70. XX w.14 Zasadę „zanieczyszczający płaci” już wcześniej przewidywały systemy prawne wielu państw członkowskich UE, np. niemiecki. Nie ma jednak pełnej jasności co do znaczenia omawianej zasady dla prawa cywilnego i prawa prywatnego międzynarodowego. Ma ona charakter niejednoznaczny, ponieważ pełni różne funkcje15. M. Kenig-Witkowska wskazuje, że uregulowana w dyrektywie 2004/35/WE koncepcja odpowiedzialności za szkody wyrządzone środowisku ma niewiele wspólnego z cywilnoprawnym uregulowaniem zagadnienia szkody i odpowiedzialności, a ponadto dyrektywa reguluje przede wszystkim kwestie związane z negatywną zmianą stanu środowiska, a nie ze „szkodą w środowisku” w rozumieniu prawa cywilnego. W rzeczywistości dyrektywa pozostawia problem szkody w środowisku, w ujęciu cywilnoprawnym, prawodawstwu krajowemu państw członkowskich UE16. Przyjęcie dyrektywy nie tylko więc nie zniwelowało problemów kolizyjnoprawnych, ale nie doprowadziło nawet do materialnoprawnego ujednolicenia zasad odpowiedzialności cywilnoprawnej za szkodę w środowisku w systemach prawnych państw członkowskich UE. Zróżnicowanie jest nawet wspierane, skoro z art. 16 ust. 1 dyrektywy 2004/35/WE wynika uprawnienie państw członkowskich do utrzymywania i przyjmowania bardziej rygorystycznych przepisów w kontekście zakresu podmiotów, które mogą podlegać 87odpowiedzialności na zasadzie ryzyka17. Takie podejście niewątpliwie musiało mieć wpływ na zaproponowanie przez Komisję Europejskiej specyficznego unormowania art. 7 rozporządzenia Rzym II. Warto również zwrócić uwagę na pierwszoplanową rolę sankcji administracyjnych oraz karnych w przypadku szkód w środowisku18. Dyrektywa 2004/35/WE została implementowana do prawa polskiego ustawą z 13.4.2007 r. o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie19. Ustawa dotyczy obowiązków związanych z zapobieganiem i naprawianiem szkód w środowisku oraz odpowiedzialności z tytułu ich niewykonania. W ślad za dyrektywą ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie wprowadziła do przepisów ochrony środowiska nowe definicje pojęć, które mogą mieć znaczenie dla kwalifikacji pojęć występujących w normach kolizyjnych. Do najważniejszych z nich należy definicja szkody w środowisku, obejmująca szkody w zasobach wodnych, w glebie oraz w siedliskach i gatunkach chronionych, definicja bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku, działań zapobiegawczych oraz działań naprawczych. Kryteria oceny w zakresie tego, co należy uznać za szkodę w środowisku, zostały określone w rozporządzeniu do ustawy (analogicznie w załączniku I do dyrektywy). W świetle art. 2 ust. 1 pkt 1 ZapSzkU ma ona zastosowanie do bezpośredniego zagrożenia szkodą w środowisku lub szkody w środowisku spowodowanych przez działalność podmiotu korzystającego ze środowiska stwarzającą ryzyko szkody w środowisku. W art. 3 ZapSzkU wyliczony został katalog zamknięty rodzajów działalności, które stwarzają ryzyko szkody w środowisku (wzorowany na załączniku III do dyrektywy)20. Są to kategorie działalności, które mogą powodować największe zagrożenie dla środowiska21. Aktualny stan prawny w zakresie dotyczącym zapobiegania szkodom w środowisku jest niezwykle złożony. Zakres przedmiotowy ustawy o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie pozostaje niedookreślony, przede wszystkim ze względu na niejasność definicji. Nie obejmuje on wszystkich możliwych przypadków szkody grożącej środowisku22. O pojęciu szkody...