Abstrakt

§ 1. Wprowadzenie   Pojmowanie na świecie praw rzeczowych i posiadania nie jest jednolite. Dotyczy to także prawa własności, choć tu różnice są najmniejsze1. Odmiennie kształtuje się treść własności i innych praw rzeczowych oraz ich katalog. Również określenie przedmiotów praw rzeczowych i posiadania jest różnie ujmowane w poszczególnych państwach. Rozmaite są wreszcie mechanizmy powstawania, przenoszenia, zmiany treści, określania pierwszeństwa oraz wygasania praw rzeczowych. Z tych powodów w obrocie międzynarodowym nieodzowne staje się określenie statutu rzeczowego, czyli prawa właściwego do oceny praw rzeczowych (posiadania).   Przy ustalaniu statutu rzeczowego powszechnie wykorzystywany jest łącznik miejsca położenia rzeczy (situs ­rei)2. Rozwiązanie to ma długą tradycję, jeśli chodzi o prawa rzeczowe na nieruchomości3. W odniesieniu do praw na rzeczach ruchomych konkurencyjną wobec zasady właściwości prawa miejsca położenia rzeczy (legis rei sitae) była zasada mobilia personam sequuntur (mobilia ossibus inhaerent)4, która sporadycznie jeszcze pojawia się w niektórych współczesnych ustawach kolizyjnych5. W myśl tej zasady, prawa rzeczowe na rzeczach ruchomych podlegają prawu ustalanemu w oparciu o łącznik personalny powiązany z osobą uprawnioną do danej rzeczy6. Zaczęto ją podważać na początku XVIII w., a już w Kodeksie Maksymiliana Bawarskiego z 1756 r. prawu miejsca położenia rzeczy poddano zarówno prawa rzeczowe na nieruchomościach, jak i na rzeczach ruchomych7. Później utrwalano stosowanie legis rei sitae w odniesieniu do praw rzeczowych i posiadania8. Za rozszerzeniem stosowania prawa miejsca położenia rzeczy także względem praw rzeczowych na rzeczach ruchomych opowiadał się m.in. C. F. von Savigny9.   Właściwość legis rei sitae w odniesieniu do praw rzeczowych i posiadania nie powinna być aktualnie podważana10, gdy przedmiotem praw rzeczowych i posiadania jest rzecz11. Jeśli jednak przedmiotem praw rzeczowych nie są rzeczy, to pojawia się potrzeba poszukiwania innych łączników, przy pomocy których ustalić można prawo właściwe dla oceny tych praw (szerzej o tym zob. s. 15–16).   Uzasadnienia dla właściwości legis rei sitae w omawianym zakresie poszukuje się przede wszystkim w związku, jaki zachodzi między rzeczą a państwem, na obszarze którego jest ona umiejscowiona12. Prawo tego państwa zapewnia uprawnionemu z tytułu praw rzeczowych najskuteczniejszą ochronę13. Dla realizacji tej ochrony wykorzystuje się zwykle organy państwa miejsca położenia rzeczy (w szczególności nieruchomości)14. W tym państwie także najłatwiej wyegzekwować zapadłe już orzeczenia tych organów dotyczące praw rzeczowych15.   Poddanie praw rzeczowych prawu miejsca położenia rzeczy sprzyja także pewności obrotu16. Osoby trzecie nieuczestniczące w transakcji prowadzącej do rozporządzenia rzeczą (np. wierzyciele zbywcy i nabywcy rzeczy) zwykle zakładają, iż skutek ten wystąpi dopiero po spełnieniu wymagań wynikających z prawa obowiązującego w miejscu położenia rzeczy. Dzieje się tak w szczególności wtedy, gdy transakcja taka powiązana jest z koniecznością ujawniania w rejestrach publicznych skutków czynności prawnych dotyczących rzeczy. Rejestry te są zwykle prowadzone przez organy państwa miejsca położenia rzeczy17.   Poddanie praw rzeczowych statutowi personalnemu uprawnionego wiązałoby się z koniecznością każdorazowego jego ustalania w przypadku dokonywania przez uprawnionego czynności prawnych i występowania innych zdarzeń prawnych, które miałyby wpływ na istnienie i treść praw rzeczowych. Zaletą łącznika miejsca położenia rzeczy jest jego jawność18 i łatwość w ustaleniu19. Dotyczy to przede wszystkim nieruchomości20. Dzięki temu zainteresowane osoby dość szybko ustalić mogą treść prawa właściwego do oceny interesujących je kwestii prawnorzeczowych21. W szczególności, znając prawo miejsca położenia 5rzeczy, można przewidzieć, z jakimi potencjalnymi obciążeniami rzeczy należy się liczyć np. w razie jej nabycia22.   Nie bez znaczenia jest również to, że właściwość sądów i ich jurysdykcja (często wyłączna)23 są także określane przez miejsce położenia rzeczy, której dotyczy sprawa rozpatrywana przez sąd24. Tym samym miejsce położenia rzeczy rozstrzyga też pośrednio o tym, jakie prawo kolizyjne znajdzie zastosowanie do wyznaczenia prawa właściwego dla sprawy, w której pojawia się potrzeba wyznaczenia statutu rzeczowego25.   W ostatnich latach na świecie widoczna jest tendencja do regulowania właściwości prawa dla praw rzeczowych w sposób bardziej szczegółowy niż jeszcze kilkadziesiąt lat temu. Tą drogą podążył także polski ustawodawca (o czym szerzej poniżej s. 7–9). Nowsze ustawy kolizyjne nie ograniczają się jedynie do wskazania statutu rzeczowego, który znajdzie zastosowanie we wszelkich sprawach dotyczących praw rzeczowych. Spotyka się w nich coraz więcej odstępstw od poddawania praw rzeczowych legi rei sitae. Nie dotyczą one nieruchomości. Ściśle z tym związana jest także tendencja do odrębnego określania statutu rzeczowego w odniesieniu do nieruchomości oraz do innych przedmiotów praw rzeczowych26. Regulacje szczególne powiązane są przede wszystkim ze specyfiką innych przedmiotów praw rzeczowych (np. środki transportu, rzeczy w transporcie, dobra kultury, papiery wartościowe, prawa stanowiące przedmiot praw rzeczowych). Dyskusyjny jest jednak zakres wyjątków od zasady wyznaczania statutu rzeczowego przy pomocy łącznika miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych27. W państwach common law pojawiały się też wypowiedzi, aby niezależnie od statutu rzeczowego ustalać prawo właściwe dla przeniesienia praw rzeczowych (proper law of the transfer, law of the transfer)28.   Charakterystyczne dla norm kolizyjnych dotyczących praw rzeczowych jest także to, że posługują się one prawie wyłącznie łącznikami obiektywnymi29, które są dość łatwe do ustalenia30. Jest to uzasadniane bezpieczeństwem obrotu i ochroną osób trzecich31. Autonomia woli stron przy poszukiwaniu i ustalaniu statutu rzeczowego jak na razie nie jest dopuszczana i wykorzystywana na szerszą skalę. Jednak w doktrynie od dawna pojawiają się postulaty poszerzenia zakresu autonomii woli w sferze kolizyjnego prawa rzeczowego32. Postulaty te coraz częściej zyskują aprobatę i do ustaw kolizyjnych wprowadza się rozwiązania wykorzystujące autonomię woli stron33.   W przypadku nieruchomości autonomia woli jest jednak zwykle wyłączona. Natomiast w odniesieniu do rzeczy ruchomych zainteresowane osoby mogą także pośrednio poprzez zmianę miejsca położenia rzeczy wpływać na oznaczenie statutu rzeczowego. Nie jest też wykluczone korzystanie z autonomii woli na tle statutu rzeczowego, o ile dopuszcza on wpływ woli stron na kształtowanie treści stosunków prawnorzeczowych (np. określanie w umowie chwili przejścia prawa rzeczowego na nabywcę). Interpretacja oświadczeń woli stron w tym zakresie podlega zasadom przyjętym w statucie rzeczowym. W oparciu o nie ustalać należy np., jaki wpływ na stosunki prawa rzeczowego wywiera wybór innego prawa jako właściwego dla stosunku obligacyjnego, w ramach którego pojawia się zobowiązanie do przeniesienia prawa rzeczowego34. § 2. Źródła prawa I. Prawo krajowe   W PrPrywM z 1926 r. w art. 6 ust. 1 przyjęto, iż posiadanie i prawa rzeczowe podlegają ustawie państwa, w którym znajduje się ich przedmiot. W ust. 2 dodano, że zasiedzenie, przedawnienie i przemilczenie ocenia się według ustawy miejsca, w którym rzecz ruchoma znajdowała się w chwili upływu terminu (dosłownie: czasokresu). Nabywający prawo mógł powołać się także na ustawę miejsca, 6w którym rzecz ruchoma znajdowała się w chwili rozpoczęcia tego terminu (dosłownie: czasokresu)35. Ponadto jeszcze art. 6 ust. 3 PrPrywM z 1926 r. poddawał wyłącznie prawu polskiemu wymagania co do formy i innych przesłanek ważności związanych z nabyciem, zmianą lub umorzeniem praw na nieruchomościach położonych w Polsce oraz zobowiązań z czynności prawnych do nabycia, zmiany lub umorzenia takich praw. Nie dotyczyło to jednak obowiązków wynikających ze stosunków prawa rodzinnego i spadkowego36.   Właściwość prawa w odniesieniu do praw rzeczowych i posiadania w PrPrywM z 1965 r. została utrzymana37. Miarodajne w tym zakresie było nadal prawo miejsca położenia przedmiotu praw rzeczowych lub posiadania (lex rei sitae)38. Podtrzymano także, niewyrażone wcześniej expressis verbis, stwierdzenie, że nabycie, utrata, zmiana treści lub pierwszeństwa praw rzeczowych podlegają prawu państwa, w którym znajdował się ich przedmiot w czasie, gdy nastąpiło zdarzenie pociągające za sobą te skutki prawne39. Natomiast zrezygnowano z rozwiązania przyjętego w art. 6 ust. 2 PrPrywM z 1926 r.40 Pominięto także jednostronną normę kolizyjną zamieszczoną w art. 6 ust. 3 tej ustawy41. Ustawa z 1965 r. nie zawierała szczególnych regulacji dotyczących np. praw rzeczowych na prawach42, rzeczach w transporcie, środkach transportu. Powodowało to liczne trudności przy wyznaczaniu statutu rzeczowego w odniesieniu do tych przedmiotów.   W obecnie obowiązującej PrPrywM z 2011 r. normy kolizyjne dotyczące praw rzeczowych i posiadania znalazły się w art. 41–4543. Treść art. 41 PrPrywM z 2011 r. stanowi powtórzenie (z drobną zmianą redakcyjną) art. 24 PrPrywM z 1965 r.44 Zgodnie z art. 41 ust. 1 PrPrywM z 2011 r., własność i inne prawa rzeczowe podlegają prawu państwa, w którym znajduje się ich przedmiot. Natomiast art. 41 ust. 2 PrPrywM z 2011 r. stanowi, iż nabycie i utrata własności, jak również nabycie i utrata oraz zmiana treści lub pierwszeństwa innych praw rzeczowych, podlegają prawu państwa, w którym przedmiot tych praw znajdował się w chwili, gdy nastąpiło zdarzenie pociągające za sobą wymienione skutki prawne45.   Ustawa z 2011 r. zachowała zatem dla praw rzeczowych i posiadania (zob. art. 45) generalną właściwość prawa miejsca położenia przedmiotu tych praw (posiadania). Zasadność takiego rozwiązania nie powinna obecnie budzić wątpliwości. Jest ono aktualnie powszechnie przyjmowane także w obcych ustawach kolizyjnych. Występuje np. w art. 36 ust. 1 AlbU z 2011 r., § 31 ust. 1 AustrU46, art. 20 ust. 1 AzerU, art. 87 § 1 BelgU, art. 64 ust. 1 BułgU, art. 36 ChińskaU47, § 69 ust. 1 CzeskaU48, § 18 ust. 1 EstU, art. 27 KC grec., art. 10 ust. 1 KC hiszp., art. 10:127 ust. 1 KC niderl.49; art. 13 JapU50, art. 25 ust. 1 KC Kataru51, § 19 RKorU52, art. 32, 34 i 37 LiechtU, art. 1.48 KC lit., art. 3535–3536 KC Luizjany, art. 20 ust. 1 MacedU, art. 43 ust. 1 EGBGB53 (zob. też przyjętą w art. 46 EGBGB zasadę ściślejszego związku)54, art. 46 ust. 1 KC port., art. 3097 KC québ., art. 1205 ust. 1 i art. 1206 ust. 1 KC ros.55; art. 2613 ust. 1 i art. 2617 KC rum., art. 18 ust. 1 SłoweńU, art. 99 ust. 1 i art. 100 SzwajcU z 1987 r.56, art. 58 TunU z 1998 r., 7art. 21 ust. 1 TurU z 2007 r., art. 38 ust. 1 UkrU57, art. 27 WenezU, § 21 WęgU, art. 51 WłoskaU. Właściwość prawa miejsca położenia rzeczy jest też przyjmowana w Nor­wegii58, we Francji59, w Anglii60 oraz w Stanach Zjedno­czonych61.   Również dwustronne umowy międzynarodowe, których stroną jest Polska wskazują jako prawo właściwe dla praw rzeczowych na nieruchomości prawo miejsca jej położenia62. Dotyczy to umów z b. Czechosłowacją (art. 36), Białorusią (art. 36), Bułgarią (art. 46), Estonią (art. 37), b. ­Jugosławią (art. 33), Litwą (art. 36), Łotwą (art. 38), Rosją (art. 35), Rumunią (art. 40), Ukrainą (art. 32).   Od wskazanych powyżej ogólnych zasad poszukiwania prawa właściwego dla praw rzeczowych i posiadania występują istotne odstępstwa. Pojawiają się one zarówno w ustawie z 2011 r., jak i poza nią.   W art. 42 PrPrywM z 2011 r. wskazano, że prawa rzeczowe na statku powietrznym i wodnym oraz na pojeździe szynowym podlegają prawu państwa, w którym statek lub pojazd jest wpisany do rejestru63, a w razie braku rejestru lub wpisu do rejestru – prawu państwa macierzystego portu, stacji lub innego podobnego miejsca.   Wraz z wejściem w życie PrPrywM z 2011 r. uchylono art. 11 ust. 1 PrLot64, utrzymując jednak w mocy ust. 2 tego przepisu stanowiący, iż prawa rzeczowe na statku powietrznym ustanowione zgodnie z prawem obcego państwa, w którym statek powietrzny był zarejestrowany w chwili ich ustanowienia, i wpisane do rejestru statków powietrznych tego państwa, uznaje się również w Polsce, jeżeli zostały wpisane do polskiego rejestru statków powietrznych.   Uchylone zostały również art. 355 § 1 i 3 KM65. Zmieniono jednocześnie treść art. 355 § 4. Aktualnie zgodnie z art. 355 § 2 KM, prawa rzeczowe na statku wpisane w stałym rejestrze statków podlegają prawu państwa tego rejestru, a według art. 355 § 4 KM, do przywilejów na statku i na ładunku stosuje się prawo państwa, w którym dochodzone jest przed sądem roszczenie o zaspokojenie wierzytelności zabezpieczonej przywilejem66.   Z kolei art. 43 PrPrywM z 2011 r. stanowi, że prawa rzeczowe na rzeczy w transporcie podlegają prawu państwa, z którego rzecz wysłano. Jeżeli jednak z okoliczności wynika, iż prawa te są związane ściślej z prawem innego państwa, stosuje się prawo tego innego państwa67.   Spośród norm kolizyjnych znajdujących się poza PrPrywM z 2011 r. należy zwrócić uwagę na art. 13 ustawy z 2.4.2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych68. Zgodnie z jego treścią, umowa o ustanowienie zabezpieczenia finansowego69 na niematerialnych instrumentach finansowych, prawa wynikające z tego zabezpieczenia, pierwszeństwo praw, a także zaspokajanie się z takiego zabezpieczenia podlega wyłącznie prawu państwa, w którym jest prowadzony rachunek papierów wartościowych, rachunek zbiorczy, inny rachunek, na którym zapisywane są instrumenty finansowe niebędące papierami wartościowymi, konto depozytowe lub inna ewidencja papierów wartościowych, w której zabezpieczenie to zostało odnotowane. Prawu temu podlega również nabycie w dobrej wierze niematerialnych instrumentów finansowych. Przepis ten jest skorelowany z art. 44 PrPrywM z 2011 r.70, zgodnie z którym prawo wynikające z zapisu papieru wartościowego na rachunku prowadzonym w systemie rozrachunku papierów wartościowych, podlega prawu państwa, w którym prowadzony jest ten rachunek71. Stanowi on realizację postulatu uregulowania tego zagadnienia w związku z potrzebami praktyki transferów zagranicznych72. Nie powiodły się bowiem próby ujednolicenia norm kolizyjnych dotyczących papierów wartościowych73.   Umiejscowienie przepisu dotyczącego praw wynikających z zapisu papieru wartościowego w rozdziale 9 PrPrywM z 2011 r. zatytułowanym „Własność i inne prawa rzeczowe. Posiadanie” jest dość kontrowersyjne. Nie chodzi bowiem w tym przypadku ani o prawa rzeczowe, ani o posiadanie74.8   Tradycyjne (dokumentowe) papiery wartościowe poddaje się zwykle prawu miejsca położenia papieru wartościowego (legi cartae sitae). Ze względu na brak w ustawie z 2011 r. szczególnych norm kolizyjnych dotyczących takich papierów wartościowych, rozwiązanie to należy też przyjąć na tle art. 41 PrPrywM z 2011 r.75 Natomiast prawo inkorporowane w papierze wartościowym podlega własnemu statutowi, którego wyznaczenie odbywa się zwykle niezależnie od miejsca położenia papieru76. O tym, czy zbycie papieru wartościowego pociąga za sobą przejście na nabywcę także inkorporowanego w tym papierze prawa, również rozstrzyga prawo właściwe dla inkorporowanego prawa77. Nie jest jednak jasne, jak ocenić wpływ zbycia takiego papieru wartościowego na prawa do rzeczy inkorporowane w tym papierze. Sugerowane są tu różne rozwiązania78.   Do źródeł prawa prywatnego międzynarodowego zaliczane są także przepisy ograniczające nabywanie nieruchomości przez cudzoziemców79. W Polsce przepisy takie zamieszczone są w ustawie z 24.3.1920 r.80 Nabycie nieruchomości położonej w Polsce przez cudzoziemca wymaga zezwolenia wydawanego w drodze decyzji administracyjnej przez ministra właściwego do spraw wewnętrznych. Nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wbrew przepisom ustawy jest nieważne. Nabyciem nieruchomości w rozumieniu ustawy jest nabycie prawa własności nieruchomości, prawa użytkowania wieczystego oraz udziałów w tych prawach, na podstawie każdego zdarzenia prawnego. Przepisów ustawy nie stosuje się jednak do nabycia nieruchomości w drodze dziedziczenia lub zapisu windykacyjnego przez osoby uprawnione do dziedziczenia ustawowego. Ponadto w dość licznych przypadkach wskazanych w art. 8 ustawy na nabycie nieruchomości przez cudzoziemca nie jest wymagane zezwolenie. Z tego udogodnienia w szerszym zakresie korzystają cudzoziemcy i przedsiębiorcy pochodzący z państw-stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym oraz ze Szwajcarii81. II. Prawo jednolite   Próby unifikacji przepisów materialnych i kolizyjnych z zakresu prawa rzeczowego nie przynoszą jak na razie znaczących efektów82. Dzieje się tak głównie z powodu stosowania na świecie różnych zasad przenoszenia własności i innych praw rzeczowych oraz odmiennych katalogów praw rzeczowych przyjmowanych w poszczególnych państwach (zasada numerus clausus praw rzeczowych)83. Doprowadziło to m.in. do tego, że nie weszła w życie konwencja haska z 1958 r. o prawie właściwym dla przeniesienia własności w przypadku sprzedaży międzynarodowej84. Sprawy przeniesienia własności i innych zagadnień z zakresu prawa rzeczowego nie uregulowano też w konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów85.   Natomiast widoczny jest postęp w procesie ujednolicania prawa w sferze zabezpieczeń rzeczowych, choć i tu na świecie pojawiają się różne wymagania, których realizacja jest niezbędna do ich powstania. Odmienne są też następstwa związane z ustanowieniem tych zabezpieczeń. W związku z tym tylko nieliczne spośród wielu prób ujednolicenia prawa w rozpatrywanym zakresie przyniosły satysfakcjonujący efekt86.   Istotnym impulsem do zintensyfikowania prac unifikacyjnych była udana regulacja zabezpieczeń rzeczowych dokonana w art. 9 Uniform Commercial Code (UCC)87. Została ona przyjęta we wszystkich stanach USA i oceniana jest jako wielki sukces w procesie ujednolicania prawa amerykańskiego88. Posłużono się tam jednolitym modelem zabezpieczenia (security interest) obejmującym swym zakresem różne konstrukcje, w tym także te występujące w Europie. Na przyjętych w UCC rozwiązaniach oparto również...