Abstrakt

§ 1. Zasady ogólne stosowania prawa obcego. Stosowanie obcego prawa publicznegoI. Uwagi wstępne  Podstawą rozstrzygnięcia w postępowaniach przed polskimi sądami jest merytoryczne prawo polskie lub prawo innego państwa. Okoliczności wskazane w obowiązującej sąd normie kolizyjnej przesądzają o właściwości prawa wewnętrznego lub obcego. Jako powszechnie akceptowaną należy w chwili obecnej określić zasadę równorzędności wewnętrznego i obcych porządków prawnych. Rozpatrywane w sprawie okoliczności zostają poddane prawnej ocenie w oparciu o materialnoprawne normy prawa wewnętrznego lub obcego, w zależności od wyniku kolizyjnoprawnej analizy dokonanej przez orzekającego1. Należy jednak zaznaczyć, że zastosowanie prawa obcego jest poprzedzone szeregiem zabiegów koniecznych dla prawidłowego ustalenia powiązania sprawy z obcym porządkiem prawnym, zarówno pod względem faktycznym, jak i prawnym. Ponadto, pojawienie się obcych merytorycznych norm w procesie powoduje wystąpienie specyficznych problemów, związanych m.in. z koniecznością oceny charakteru instytucji i skuteczności roszczeń ukształtowanych w odmiennym systemie prawnym.  Większość przypadków zastosowania prawa obcego dotyczy postępowań sądowych. Obowiązujące w Polsce przepisy postępowania cywilnego zawierają wyraźne uregulowania niektórych kwestii związanych z ustalaniem i stosowaniem prawa obcego. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że konieczność oceny stanu faktycznego w oparciu o obce normy merytoryczne może pojawić się również przed innymi, pozasądowymi organami państwowymi, przede wszystkim w postępowaniach administracyjnych, np. w sprawach z zakresu stanu cywilnego. Prawo obce powinno także być brane pod uwagę jako właściwe dla czynności prawnych dokonywanych przed polskimi notariuszami2.  Z wystąpieniem zagadnienia prawa obcego w sprawie wiążą się liczne problemy, niejednolicie rozwiązywane w poszczególnych porządkach prawnych. Po pierwsze, konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, co stanowi podstawę poszukiwania i wprowadzenia do sprawy obcych norm. Z tym wiąże się zagadnienie charakteru normy kolizyjnej, tj. czy obliguje ona sąd do poszukiwania z urzędu powiązań ocenianej sprawy z obcym porządkiem prawnym. Po drugie, istotny jest sposób ustalania przez organ orzeczniczy właściwego prawa oraz to, czy w razie niemożności określenia tego prawa sąd powinien zastosować inne prawo, i jeśli tak – które. Kolejną istotną kwestią jest technika ustalania treści obcego prawa, w tym, czy na stronach postępowania spoczywa ciężar wywodzenia i wykazywania kształtu obcych uregulowań. Wiąże się z tym pytanie, w jakim zakresie sąd związany jest zasadą iura novit curia. Wreszcie, należy zwrócić uwagę na specyfikę stosowania norm ukształtowanych w obcym systemie prawnym. W przypadku właściwości prawa obcego to ono stanowi podstawę rozstrzygnięcia w sprawie. Odmienność obcej regulacji powoduje, że konieczne są zabiegi mające na celu złagodzenie trudności w stosowaniu obcych instytucji prawnych.  Stosowanie prawa obcego doznaje również ograniczeń wynikających z obowiązujących sąd regulacji kolizyjnych dotyczących przepisów wymuszających swoje zastosowanie oraz klauzuli porządku publicznego (ordre public)3. Kwestie te, należące do innego kręgu zagadnień, wykraczają poza ramy niniejszego opracowania.  Znamienne jest umiejscowienie kwestii poszukiwania i sposobu traktowania prawa obcego na granicy problematyki procesowej i materialnej kolizyjnej. W poszczególnych państwach normy regulujące te zagadnienia odnaleźć można zarówno w ustawach o charakterze kolizyjnym, jak i tych normujących postępowanie. W wielu przypadkach zasady te nie uległy kodyfikacji i stanowią wynik długotrwałej praktyki orzeczniczej4. Unormowania kolizyjne i proceduralne w omawianym obszarze niejednokrotnie wzajemnie się przenikają i konieczna jest jednoczesna analiza tych uregulowań obowiązujących w danym państwie. Szczególne znaczenie w tej mierze może mieć ukształtowanie procedury cywilnej, która w różnych państwach pozostawia stronom mniej lub więcej swobody decyzji w odniesieniu do ustaleń faktycznych i właściwości prawa5. W szczególności zakres obowiązku dociekania określonych okoliczności przez sąd z urzędu przekłada się na wynik procesu w postaci materialnoprawnego rozstrzygnięcia6.II. Podstawa stosowania prawa obcego  Wprowadzenie prawa obcego do sprawy następuje poprzez nakaz jego stosowania zamieszczony w obowiązującej 5sąd normie kolizyjnej, pomieszczonej w aktach prawa krajowego (przy czym w krajach Unii Europejskiej rosnąca rola przypada wspólnotowym regulacjom kolizyjnoprawnym) lub umowach międzynarodowych. Orzekanie przez sądy na podstawie prawa obcego jest wyrazem powszechnie przyjmowanej zasady równorzędności własnego i obcych porządków prawnych. Celem takiego postępowania jest osiągnięcie sytuacji, w której sądy różnych państw zastosują to samo właściwe prawo, tj. międzynarodowej harmonii rozstrzygnięć7. O ile zatem istnieją dostateczne przesłanki powiązania sprawy z innym terytorium, poprzez wskazanie w treści normy kolizyjnej do głosu dochodzi obce prawo, właściwe dla oceny rozpatrywanego stosunku prawnego8.  Wyrazem równego traktowania obcych porządków prawnych jest również to, że w regulacji kolizyjnej obowiązującej w Polsce brak jest domniemania właściwości materialnej legis fori. Zastosowanie obcego prawa nie jest zatem wyjątkiem od ogólnej właściwości prawa polskiego9. W szczególności domniemanie właściwości prawa polskiego nie może być wywiedzione z art. 10 ust. 2 PrPrywM z 2011 r., nakazującego stosować prawo polskie w przypadku nieustalenia treści prawa obcego. Ta szczególna norma jest bowiem wynikiem decyzji ustawodawcy o zaradzeniu niemożności ustalenia podstawy rozstrzygnięcia wskutek przeszkód praktycznych10. Choć w większości spraw nie pojawi się żadne wskazanie na powiązanie z obcym państwem i sąd nie stanie przed problemem odszukania prawa właściwego, to jednak prawo polskie nie może być uznawane za punkt wyjścia w kolizyjnoprawnej analizie przypadku.  Stosowanie prawa obcego, którego nie można z góry określić jako „mniej ważne” niż prawo polskie, podlega korekcie w oparciu o szczególne regulacje o charakterze ochronnym. Polskie przepisy wewnętrzne, chroniące poszczególne interesy, uznane za szczególnie doniosłe, dochodzą do głosu wskutek działania klauzuli porządku publicznego (art. 7 PrPrywM z 2011 r., art. 21 rozporządzenia Rzym I, art. 26 rozporządzenia Rzym II) oraz jako przepisy wymuszające swoje zastosowanie (art. 8 ust. 1 PrPrywM z 2011 r., art. 9 ust. 1 i 2 rozporządzenia Rzym I, art. 16 rozporządzenia Rzym II)11.III. Poszukiwanie prawa właściwego z urzędu – charakter prawny normy kolizyjnej  Prawo właściwe dla oceny rozpatrywanego stosunku prawnego wskazane zostaje na podstawie normy kolizyjnej. W ramach unormowania obowiązującego orzekający sąd należy poszukiwać odpowiedzi na pytanie, czy norma kolizyjna zostanie zastosowana z urzędu, czy też konieczna jest w tej mierze aktywność stron. W chwili obecnej brak jest jednolitej międzynarodowej regulacji kwestii stosowania prawa kolizyjnego z urzędu. Rozwiązania przyjęte w poszczególnych państwach zakładają – w skrajnych przypadkach – bezwzględny nakaz stosowania normy kolizyjnej przez sąd samodzielnie ustalający przesłanki jej miarodajności, z jednej strony, zaś z drugiej strony – konieczność podniesienia i wywiedzenia przez stronę okoliczności uzasadniających właściwość prawa obcego12.  W większości krajów członkowskich Unii Europejskiej dominuje pogląd o obligatoryjnym charakterze norm kolizyjnych. Takie zapatrywanie przyjmowane jest co do zasady w Austrii i w Niemczech13, Belgii14, Bułgarii15, Republice Czeskiej i Słowackiej16, Estonii17, Hiszpanii18, Holandii19, Grecji20, Portugalii21, Słowenii22, na Węgrzech23 i we Włoszech24. Z kolei normom kolizyjnym odmawia się obligatoryjnego charakteru na Cyprze25, w Luksemburgu26 i w Zjednoczonym Królestwie27.  Inne porządki prawne uzależniają sposób traktowania normy kolizyjnej od rodzaju rozpatrywanej sprawy. Sąd stosuje z urzędu przepisy prawa prywatnego międzynarodowego w sprawach, w których ograniczona jest autonomia woli stron, np. w odniesieniu do niemajątkowych praw rodzinnych. W postępowaniach mających za przedmiot 6roszczenia podlegające dyspozycji stron dla wprowadzenia prawa obcego do procesu konieczna jest inicjatywa zainteresowanego podmiotu. Do grupy państw, w których przyjmuje się to mieszane podejście (przy uwzględnieniu specyfiki każdego z tych systemów prawnych), należą: Francja28, kraje skandynawskie29 i Rumunia30.  W Szwajcarii przyjmuje się zasadę stosowania prawa właściwego z urzędu31.  W Stanach Zjednoczonych w prawie federalnym i prawach poszczególnych stanów przeważa tendencja do traktowania prawa obcego jako prawa, co wiąże się z ustalaniem obcych norm przez sąd. Nadal istotna pozostaje jednak rola stron w ustalaniu prawa właściwego32.  Ustalenie przesłanek stosowania prawa obcego i określenie jego treści łączy się z reguły z utrudnieniami w procesie i wydłuża czas rozpoznania sprawy. Niejednokrotnie prowadzi również do podniesienia kosztów postępowania, ponoszonych przez strony, jak i samo państwo, w imieniu którego orzeka sąd33. Zrozumiałe jest również, że sędziowie danego państwa najszerszą wiedzę posiadają w odniesieniu do prawa, na podstawie którego zwykle orzekają. Stosowanie norm ukształtowanych w obcym systemie łączy się ze znaczną dozą niepewności co do prawidłowej interpretacji, wypełniania luk itp. Może to powodować tendencję do niedostrzegania w stanie faktycznym okoliczności...