Abstrakt

§ 1. Pojęcie odesłania Zagadnienie tzw. odesłania [renvoi au premier degree/renvoi au second degree1, remission/transmission (single ­renvoi), the foreign court theory (double renvoi)2, Ruckverweisung/Weiterwerveisung, obratnaja otsyłka/otsyłka k trietemu zakonu, rinvio indierto/rinvio altrove] pojawia się jako skutek rozstrzygnięcia fundamentalnego dla klasycznej doktryny prawa prywatnego międzynarodowego pytania, a mianowicie czy funkcją zupełnych norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego jest rozstrzyganie kolizji między normami merytorycznymi wchodzącymi w skład systemów prawnych różnych państw (konflikt norm merytorycznych), czy też kolizji między tymi systemami (porządkami prawnymi), rozumianymi jako całość (konflikt systemów)3. Jeżeli przyjąć, że rola normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego wchodzącej w skład systemu prawnego państwa siedziby sądu orzekającego sprowadza się do „wyboru” odpowiedniej normy merytorycznej, własnego lub obcego prawa (Sachnormverweisung, conflit de normes), wówczas problem odesłania powstać nie może. Sędzia zastosuje, na podstawie wskazania wynikającego z własnej normy kolizyjnej, obcą normę merytoryczną prawa wskazanego, niezależnie od tego, jakie stanowisko w kwestii jej właściwości zajmuje norma kolizyjna wchodząca w skład systemu prawnego, do którego ta norma merytoryczna należy. Jeżeli natomiast przyjąć, że norma kolizyjna systemu prawnego państwa siedziby sądu orzekającego rozgranicza w przestrzeni sfery zastosowania porządków prawnych (własnego i obcych), zatem wskazuje jako właściwy dla danego stosunku cały system prawny innego państwa, w tym wchodzące w jego skład normy kolizyjne (Gesamtverweisung, IPR – Verweisung, conflit de systemes), wówczas pojawia się pytanie o to, czy i jakie znaczenie (oraz na jakiej podstawie) mają dla sędziego orzekającego te normy i wynikający z nich nakaz zastosowania do ocenianego stosunku określonego prawa, innego niż to, w skład którego normy te wchodzą. Wszak mamy do czynienia, tak jak w przypadku norm merytorycznych różnych państw, z różnorodnością norm kolizyjnych poszczególnych systemów. Istnieje zatem także konflikt między tymi normami. Tu właśnie – gdy prawo wskazane „odsyła” do prawa innego państwa – ujawnia się problem odesłania4. Funkcją reguł dotyczących odesłania, udzielających odpowiedzi na powyższe pytanie, jest rozstrzyganie tzw. konfliktów negatywnych pomiędzy systemami kolizyjnymi różnych państw5. W klasycznej doktrynie nowoczesnego prawa prywatnego międzynarodowego dominowało drugie z wyróżnionych stanowisk dotyczących przedmiotu wskazania wynikającego z normy kolizyjnej6. Współcześnie dostrzec można tendencje – między innymi właśnie ze względu na niepożądane, przede wszystkim praktyczne, konsekwencje stosowania odesłania – powrotu do stanowiska pierwszego. Znajduje to wyraz przede wszystkim w wyraźnych stwierdzeniach niektórych ustaw kolizyjnych, rozstrzygnięciach orzeczniczych, czy wypowiedziach doktryny, że wskazanie co do zasady nie obejmuje norm prawa prywatnego międzynarodowego prawa wskazanego. Niekiedy tylko – w wyjątkowych (i zwykle wyraźnie wskazanych) przypadkach – uznaje się, że obca norma kolizyjna powinna być zastosowana, co także obejmuje pojedyncze przypadki stosowania normy prowadzącej to nakazu stosowania innego prawa niż wskazane. Przyjęcie stanowiska pierwszego nie oznacza jeszcze jednak, że pociąga to za sobą automatycznie nakaz, by sędzia podporządkował swoje rozstrzygnięcie w kwestii właściwości prawa nakazowi wynikającemu z normy kolizyjnej prawa wskazanego nie przewidującej dla rozpatrywanego przypadku właściwości własnego prawa. I tu możliwe są dwa rozwiązania, wynikające z niekwestionowanej tezy, że organy każdego państwa zasadniczo stosują tylko własne prawo prywatne międzynarodowe (własne normy kolizyjne). Jest zatem oczywiste, że kwestia, czy i w jakim zakresie sędzia forum zastosuje (uwzględni) obce normy kolizyjne rozstrzygana jest przez normy określające zakres zastosowania własnych i obcych norm kolizyjnych, a więc przez 5normy kolizyjne drugiego stopnia (nadrzędne, wyższego stopnia7) prawa państwa siedziby sądu orzekającego. Wedle pierwszego rozwiązania, zasada ta nie doznaje wyjątków (przynajmniej w takim zakresie, w jaki miałoby to dotyczyć nakazu stosowania innego prawa niż wskazane), zatem okoliczność, że obca norma kolizyjna, wchodząca w skład systemu prawnego wskazanego, przewiduje właściwość innego prawa (innego systemu prawnego), jest dla sędziego orzekającego obojętna, bo normy tej nie może on stosować. Drugie rozwiązanie, uznaje za zasadne dopuszczenie także takiego wyjątku od zasady8, który zezwala sędziemu – w zakresie wskazanym przez własne prawo prywatne międzynarodowe (normy rozstrzygające tzw. konflikty negatywne pomiędzy prawem prywatnym międzynarodowym różnych państw9) – na stosowanie obcych norm kolizyjnych wypowiadających się o właściwości prawa dla sprawy objętej zakresem normy kolizyjnej forum, stosowanej przez sędziego. Wyjątek ten wyraża się w normach dopuszczających odesłanie: w takim zakresie, w jakim zezwala na to sędziemu norma kolizyjna drugiego stopnia własnego prawa prywatnego międzynarodowego, bada on treść norm kolizyjnych zwykłych (pierwszego stopnia) prawa wskazanego (niezależnie od tego, czy normy te wynikają z krajowych przepisów kolizyjnych, rozstrzygnięć orzecznictwa, czy też konwencji międzynarodowych) w celu ustalenia, czy normy te przewidują dla danego przypadku również właściwość prawa sądu orzekającego (zatem zawarte w nich rozstrzygnięcie jest zgodne z rozstrzygnięciem normy kolizyjnej systemu prawnego forum10), czy też przewidują właściwość innego prawa. W tym drugim przypadku sędzia – w wyniku odesłania – zastosować ma to inne prawo. Odesłanie prowadzi zatem do wyłączenia właściwości prawa wskazanego przez własną normę kolizyjną na rzecz właściwości prawa, które za właściwe uznaje norma kolizyjna wchodząca w skład systemu prawnego wskazanego. Innymi słowy, norma kolizyjna prawa prywatnego międzynarodowego obowiązująca w państwie siedziby sądu orzekającego (norma kolizyjna prawa wskazującego), przewiduje dla danej sytuacji życiowej (stosunku) właściwość obcego prawa, a norma kolizyjna wchodząca w skład tego prawa (norma kolizyjna prawa wskazanego), którą sędzia orzekający stosuje,...