Abstrakt
§ 1. Definicja i rola łączników Łącznikami (connecting factors, les criteries/points de rattachement, Anknupfungsmomente1, citerio di collegamento2) są nazywane te elementy norm kolizyjnych3, które opisują kryteria (okoliczności faktyczne) umożliwiające wskazanie prawa właściwego dla danego stosunku prawnego4. Pełnią zatem rolę wskaźnika kierującego adresata do systemu prawnego, którego stosowanie jest nakazane przez normę kolizyjną5. A. Mączyński zaznacza, że dyspozycja normy kolizyjnej zawiera jedynie opis łącznika. Nazwa „łącznik” oznacza zaś fakt wykazujący cechy odpowiadające temu opisowi6. Ustawodawcy krajowi wykorzystują różne łączniki w normach kolizyjnych. Nieuniknione jest zatem występowanie zasadniczych różnic pomiędzy systemami prawa prywatnego międzynarodowego7, skoro konsekwencją zastosowania różnych łączników jest z reguły przyjęcie właściwości odmiennych systemów prawnych8. Problem stanowi również brak jednolitej interpretacji tak samo brzmiących łączników, w szczególności o prawnym, a nie tylko faktycznym, zabarwieniu9. Z tego względu kluczowe znaczenie ma proces ujednolicania norm kolizyjnych, w tym preferencji stosowania określonych łączników, który zachodzi obecnie w Unii Europejskiej10. Przykładowo, jak wskazano w tezie 14 preambuły rozporządzenia Rzym II „wymóg pewności prawnej i potrzeba zapewnienia sprawiedliwości w indywidualnych przypadkach są podstawowymi elementami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości. Niniejsze rozporządzenie określa łączniki, które są najbardziej odpowiednie do osiągnięcia tych celów (...)”11. Jak zaznacza M. Pazdan, przy doborze łączników rozstrzygających o właściwości prawa dla określonych stosunków prawnych dąży się obecnie do osiągnięcia kompromisu pomiędzy pewnością prawa (przewidywalnością właściwości prawa) a nakazem poszukiwania prawa najściślej związanego z podlegającym ocenie stosunkiem12. Łączniki należy uznać za podstawowy składnik umożliwiający realizację koncepcji siedziby stosunku prawnego F. K. von Savigny’ego13, zgodnie z którą ustalać należy każdorazowo prawo najbardziej zasługujące na to, aby było prawem właściwym (proper law)14. Warto zaznaczyć, że ogólne wskazanie prawa właściwego, oparte na łączniku sformułowanym zgodnie ze współczesnym pojmowaniem siedziby stosunku prawnego, uzupełnione jest zwykle regułą korekcyjną15. Reguła ta przyznaje pierwszeństwo rzeczywistemu powiązaniu z określonym obszarem prawnym konkretnego stosunku prawnego, o ile jest ono ściślejsze od powiązania uwidocznionego przez łącznik podstawowy16. Współcześnie to właśnie przez pryzmat zasady „proximité” oddano kluczowy dla prawa prywatnego międzynarodowego wymóg poszukiwania prawa najściślej związanego z danym stosunkiem prawnym17. Zasadnicze znaczenie ma jednak potrzeba osiągnięcia kompromisu między zasadą jedności statutu a ideą najściślejszego związku. Neutralność łącznika polega na tym, że może ono wskazać prawo własne lub obce. Zasadą jest zatem brak wartościowania 27systemów prawnych w procesie wskazania prawa właściwego18. Coraz częściej zdarza się jednak, że łączniki mogą być wykorzystywane na potrzeby ochrony strony słabszej stosunku prawnego, czego przykładem jest wykorzystanie łącznika miejsca zwykłego pobytu konsumenta w przypadku umów konsumenckich19. Łącznik musi być relewantny i pozwolić na wskazanie prawa państwa najściślej związanego z danym stosunkiem prawnym20. Z tego względu nie wszystkie okoliczności nadają się do pełnienia roli łącznika. Mogą nie być wystarczająco intensywne. Przykładem jest kryterium języka używanego przez strony stosunku prawnego21. Takie kryterium nie pozwala na jednoznaczne zidentyfikowane danego państwa, a co za tym idzie prawa właściwego. Łączniki muszą uwzględniać okoliczności stanowiące wyraz wystarczająco intensywnego związku między stosunkiem prawnym a danym państwem. Przykładami takich silnych powiązań, które mogą zostać wykorzystane w roli łączników, zależnie od zakresu normy kolizyjnej, są w szczególności: obywatelstwo spadkodawcy (art. 64 PrPrywM z 2011 r.), miejsce wystąpienia bezpośredniej szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym (art. 4 ust. 1 rozporządzenia Rzym II), miejsce, w którym znajduje się przedmiot praw rzeczowych (art. 41 ust. 1 PrPrywM z 2011 r.). Powyższe łączniki są wystarczająco silne w relacji do zakresu danej normy kolizyjnej, czego dowodem jest ich wykorzystanie w wielu współczesnych kodyfikacjach prawa prywatnego międzynarodowego. Zdarza się, że niektóre kryteria z czasem tracą swoje znaczenie i przestają być wykorzystywane w roli łączników22. Przykładem jest łącznik miejsca zawarcia umowy (por. art. 29 PrPrywM z 1965 r.), który, ze względu na swoje wady, nie jest już powszechnie wykorzystywanym łącznikiem dla potrzeb ustalenia prawa właściwego dla zobowiązań umownych23. We współczesnej doktrynie wskazuje się, że w dziedzinie stosunków umownych to właśnie łączniki personalne są bardziej przydatne, jako łatwiejsze do ustalenia oraz bardziej stabilne, niż łączniki przedmiotowe24. Znamienny jest coraz większy stopień wykorzystania łączników personalnych również w dziedzinie zobowiązań niewynikających z czynności prawnych (por. art. 4 ust. 2, art. 5 ust. 1, art. 10 ust. 2, art. 11 ust. 2, art. 12 ust. 2 pkt b rozporządzenia Rzym II). Żaden łącznik nie jest jednak idealny25. Każda z metod posiada swoje wady i zalety. Dlatego wybór prawidłowego łącznika przez ustawodawcę musi być staranny i dostosowany do danego przypadku. Celowe jest posługiwanie się łącznikami prostymi i zrozumiałymi dla osób stosujących prawo prywatne międzynarodowe. Problem stanowi znalezienie łączników odpowiadających potrzebom handlu elektronicznego26. Obecnie przeważa zdanie o zasadności stosowania łączników personalnych w możliwie szerokim stopniu27. Podobne wątpliwości nasuwa także ustalenie przesłanek zastosowania konwencji zawierających ujednolicone normy prawa materialnego dotyczące handlu elektronicznego28. Wskazanie właściwego prawa w przypadku sporów związanych z Internetem może wydawać się utrudnione z tego względu, że ma on aterytorialny charakter. Pomimo jednak, że nie można mówić o czymś takim jak „miejsce” czy „terytorium” w odniesieniu do samego Internetu (there is no „there” on the Internet29) należy przyjąć, że możliwe jest powiązanie stosunków prawnych wiążących się z Internetem z konkretnym terytorium, a co za tym idzie z danym krajowym porządkiem prawnym. Tradycyjne łączniki, w szczególności łączniki personalne, nie tracą zatem racji bytu w przypadku Internetu30. W roli łączników mogą występować kryteria prawne (np. obywatelstwo, wybór prawa właściwego przez strony) i faktyczne (np. miejsce zwykłego pobytu lub miejsce położenia rzeczy)31. Rozróżnienie to ma znaczenie z punktu widzenia kwalifikacji (interpretacji) łącznika. Mogą to być kryteria stabilne (np. położenie nieruchomości, miejsce zdarzenia) oraz zmienne (np. obywatelstwo, miejsce zamieszkania, miejsce zwykłego pobytu, miejsce położenia rzeczy). Stosowanie norm kolizyjnych zawierających łączniki jest właściwe da kontynentalnego prawa prywatnego międzynarodowego32. Kolizjonistyka amerykańska odwołuje się do innych, bardziej elastycznych, a czasem wręcz chaotycznych, 28koncepcji33. Kwestia ta zostanie rozwinięta w dalszej części opracowania.§ 2. Struktura łączników Łączniki mają określoną strukturę34. Składają się z określnika nominalnego oraz subokreślnika temporalnego35. Określnik nominalny wskazuje na powiązanie, za pomocą którego ustalane jest prawo właściwe. Określnik nominalny składa się z podstawy i dopełnienia. Przykładem podstawy określnika nominalnego jest obywatelstwo. Dopełnienie wskazuje natomiast, o czyje obywatelstwo chodzi, np. dziecka, matki, małżonka. Należy zaznaczyć, że samo kryterium obywatelstwa, miejsca zamieszkania czy miejsca zwykłego pobytu nie jest pełnym (kompletnym) łącznikiem, lecz stanowi jedynie podstawę określnika nominalnego normy kolizyjnej. Subokreślnik temporalny określa z jakiej chwili powiązanie, o którym mowa powyżej rozstrzyga o właściwości prawa. Subokreślnik temporalny występuje w każdej normie kolizyjnej, nawet jeśli nie został w niej wyraźnie wypowiedziany. Może mieć charakter dorozumiany. Jeśli nie został wprost wyrażony, należy go ustalić w drodze wykładni danego przepisu. Przykładowe określenia używane dla wyrażenia subokreślnika temporalnego w PrPrywM z 2011 r. to: w chwili zawarcia umowy (art. 12 ust. 1), z chwili zawarcia małżeństwa (art. 48 i 49 ust. 2), każdoczesne (art. 51), z chwili żądania rozwiązania małżeństwa (art. 54 ust. 1), z chwili urodzenia dziecka (art. 55), z chwili śmierci (art. 64 ust. 2), z chwili dokonania testamentu i innych rozrządzeń na wypadek śmierci (art. 65). Skutkiem zastosowania subokreślnika temporalnego jest stałość lub zmienność statutu, tj. prawa właściwego dla danego zakresu normy kolizyjnej (rodzaju stosunków prawnych)36. Użycie w treści normy kolizyjnej sformułowania „każdoczesne” wskazuje na zmienność statutu. Ustawodawca nawiązuje w ten sposób do możliwości zmiany okoliczności stanowiącej podstawę powiązania stosunku prawnego z danym państwem, np. poprzez zmianę miejsca zwykłego pobytu danej...