Abstrakt

§ 1. Uwagi wstępne Doniosłość praktyczna reguł kolizyjnych wskazujących prawo właściwe dla stosunków prawnych między małżonkami jest we współczesnym świecie nie do przecenienia. O takim stanie rzeczy decydują przede wszystkim dwa czynniki. Po pierwsze, rozmaitość rozwiązań przyjętych (na poziomie prawa merytorycznego) w różnych systemach prawnych w odniesieniu do problematyki małżeńskich stosunków osobistych i majątkowych powoduje, iż w zależności od rezultatu ustaleń poczynionych na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej prawa i obowiązki małżeńskie, tak osobiste, jak i majątkowe, a także małżeński ustrój majątkowy mogą kształtować się w skrajnie odmienny sposób. Jednocześnie znakiem naszych czasów jest zwiększona mobilność osób, skutkująca intensyfikacją zjawiska polegającego na nawiązywaniu przez obywateli poszczególnych państw relacji międzyludzkich o charakterze międzynarodowym. Wszak już kilkadziesiąt lat temu F. Zoll wskazywał, iż państwa nie są odgraniczone od siebie murami chińskimi2. Dzisiaj sens tego spostrzeżenia oddaje się w literaturze pisząc wręcz o „rozpływaniu się” granic między państwami3. Należy przy tym dodać, że – zgodnie z danymi statystycznymi – ponad 5 milionów obywateli UE żyje na terytorium innego państwa członkowskiego niż ich państwo ojczyste. Natomiast liczba obywateli państw spoza Unii Europejskiej, którzy żyją na terytorium państw unijnych wynosiła w 2000 r. około 14 milionów4. Opisane przejawy globalizacji sprzyjają także powstawaniu związków małżeńskich łączących osoby pochodzące z różnych krajów. Ponadto, często zdarza się, iż pary małżonków powiązane dotychczas wyłącznie z jednym obszarem prawnym przenoszą swój ośrodek życia do innego państwa. Niejednokrotnie dochodzi też do zmiany obywatelstwa przez jednego lub obu małżonków. Oczywiście, strony takich związków małżeńskich połączone są nie tylko relacjami o charakterze osobistym. Wręcz przeciwnie, obowiązuje je również określony ustrój majątkowy, mogący wynikać także z zawartej między owymi stronami małżeńskiej umowy majątkowej. Współmałżonkowie, o których mowa – podobnie jak inne pary małżeńskie – zwykle korzystają też ze wspólnego „dachu nad głową”, prowadzą wspólne gospodarstwo domowe, ale również rozstają się (w samej tylko Unii Europejskiej liczba rozwodów międzynarodowych szacowana była w 2000 r. na około 170 000 rocznie5) i stają przed koniecznością likwidacji swych interesów majątkowych. Należy przy tym pamiętać, iż małżonkowie wchodzą także w stosunki prawne z osobami trzecimi. Wszystkie te względy decydują o tym, że zarówno dla samych stron związku małżeńskiego, jak i dla osób trzecich bardzo istotne znaczenie ma możność ustalenia prawa właściwego w oparciu o przejrzyste normy kolizyjne. Reguły wskazujące prawo właściwe dla małżeńskich stosunków osobistych i majątkowych, a oddzielnie także dla małżeńskich umów majątkowych znalazły się już w ustawie o prawie prywatnym międzynarodowym z 1926 r. (art. 14–16). Miarodajne w tej materii normy kolizyjne zamieszczono również w ustawie z 1965 r. (art. 17). W ten sposób doszło w polskim ustawodawstwie do wykształcenia się (w odniesieniu do omawianej tutaj problematyki) koncepcji, które – jako tradycyjne już dla naszego systemu prawnego – w znacznej mierze posłużyły za fundament nowego rozwiązania, wprowadzonego w PrPrywM z 2011 r. (art. 51–53). Owo rozwiązanie uwzględnia jednak także współczesne tendencje, stanowiąc odpowiedź na aktualne potrzeby dotyczące kolizyjnego ujęcia zagadnień z zakresu stosunków prawnych między małżonkami. Regulacjom tym poświęcony zostanie główny wątek poniższych rozważań. Niemniej trzeba zasygnalizować, iż przedstawione we wcześniejszym ustępie zjawiska i prawidłowości dostrzegł również prawodawca unijny6. Rezultatem tego jest projekt rozporządzenia Rady w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w zakresie małżeńskich ustrojów majątkowych7. Należy wreszcie mieć na względzie, iż normy kolizyjne odnoszące się do stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami statuowano także w wielu wiążących Polskę konwencjach bilateralnych. Te dwie ostatnio wspomniane grupy reguł (tj. reguły przewidziane w projekcie rozporządzenia oraz reguły ustanowione w zawartych przez Polskę dwustronnych umowach międzynarodowych) ukazane zostaną w osobnych fragmentach dalszych rozważań. § 2. Ustawa z 4.2.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe Jak wynika z wcześniejszych uwag, na plan pierwszy wśród aktów obejmujących reguły kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla małżeńskich stosunków osobistych i majątkowych wysuwa się w ramach polskiego systemu prawnego nowa ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym z 4.2.2011 r., normująca określony wyżej zespół zagadnień w przepisach art. 51–53. Szczegółowa analiza regulacji przyjętych w tej ustawie w odniesieniu do rozpatrywanej problematyki przedstawiona zostanie w dalszej części niniejszego opracowania.34§ 3. Projekt rozporządzenia Rady UE w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w zakresie małżeńskich ustrojów majątkowych Jak już wspomniano, trwają obecnie prace nad nowym rozporządzeniem Rady Unii Europejskiej, mającym regulować problematykę jurysdykcji, prawa właściwego oraz uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w sprawach z zakresu małżeńskich ustrojów majątkowych8. Jeśli dojdzie do przyjęcia tego aktu, przepisy rozporządzenia – po jego ogłoszeniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej – znajdować będą w naszym porządku prawnym bezpośrednie zastosowanie, z pierwszeństwem przed polskimi uregulowaniami dotyczącymi kwestii unormowanych w rozporządzeniu. Oznacza to, że normy kolizyjne ustanowione w art. 51–53 PrPrywM z 2011 r. utracą wówczas moc obowiązującą w zakresie, w jakim odnoszą się one do małżeńskiego ustroju majątkowego. Ponadto, w myśl art. 36 ust. 2 projektu wspomnianego rozporządzenia instrument ten powinien mieć w stosunkach między państwami członkowskimi pierwszeństwo przed konwencjami, które dotyczą spraw regulowanych jego przepisami i których stronami są państwa członkowskie. Wśród najważniejszych rozwiązań przyjętych w projekcie w kwestii właściwości prawa dla małżeńskiego reżimu majątkowego należy zaś zwrócić uwagę przede wszystkim na:1) dopuszczenie ograniczonego wyboru prawa (zgodnie z art. 16 projektu w brzmieniu zaproponowanym przez Komisję Europejską małżonkowie lub przyszli małżonkowie mogą wybrać:a) prawo państwa, w którym mają oni wspólne miejsce zwykłego pobytu, lubb) prawo państwa, w którym jeden z małżonków lub przyszłych małżonków ma miejsce zwykłego pobytu w chwili dokonywania wyboru, lubc) prawo ojczyste jednego z małżonków lub przyszłych małżonków z chwili dokonywania wyboru);2) ustanowienie – w celu określenia prawa właściwego w braku professionis iuris – trzystopniowej kaskady norm kolizyjnych wskazujących następujące systemy prawne: – w pierwszym rzędzie – prawo państwa, na terytorium którego małżonkowie mają pierwsze wspólne miejsce zwykłego pobytu po zawarciu związku małżeńskiego (art. 17 ust. 1 lit. a), – następnie – wspólne prawo ojczyste małżonków z chwili zawarcia małżeństwa (tak w odniesieniu do przypadków, w których zawodzi łącznik występujący w normie kolizyjnej przewidzianej na poprzednim stopniu kaskady; art. 17 ust. 1 lit. b), – w ostatniej kolejności – prawo państwa, z którym małżonkowie mają wspólnie najściślejszy związek (tak w odniesieniu do przypadków, w których brak zarówno powiązania, o którym mowa w art. 17 ust. 1 lit. a, jak i powiązania, o którym mowa w art. 17 ust. 1 lit. b). Warto też podkreślić, iż projekt dopuszcza dokonanie przez małżonków zmiany prawa właściwego (art. 18 projektu). Istotne znaczenie ma także przepis określający sposób wyboru prawa miarodajnego do oceny małżeńskiego ustroju majątkowego (art. 19 projektu). Wypada wreszcie wspomnieć o unormowaniu przewidzianym w art. 20 projektu, dotyczącym prawa właściwego dla formy małżeńskiej umowy majątkowej. I tak, w myśl określonej wyżej regulacji forma takiej umowy powinna odpowiadać wymogom wynikającym z prawa właściwego dla małżeńskiego reżimu majątkowego lub z prawa państwa, w którym umowa zostaje sporządzona (art. 20 ust. 1). Jednakże, niezależnie od powyższego, wymaga się w dalszej części przywołanego artykułu, by małżeńska umowa majątkowa miała co najmniej postać dokumentu pisemnego, opatrzonego datą i podpisanego przez obu małżonków (art. 20 ust. 2). Z kolei w art. 20 ust. 3 ustanowiono nakaz zachowania ewentualnych dodatkowych wymogów co do formy małżeńskiej umowy majątkowej wynikających z prawa państwa członkowskiego, w którym oboje małżonkowie mają wspólne miejsce zwykłego pobytu w chwili zawarcia umowy questionis. § 4. Protokół haski z 23.11.2007 r. o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych (2009/941/WE) Wśród aktów normatywnych obejmujących reguły kolizyjne miarodajne dla spraw wpisujących się w problematykę stosunków prawnych między małżonkami wymienić wypada także Protokół haski z 23.11.2007 r. o prawie właściwym dla zobowiązań alimentacyjnych (2009/941/WE) (przepis ustanawiający nakaz, by przy poszukiwaniu statutu alimentacyjnego kierować się postanowieniami protokołu haskiego z 2007 r. zamieszczony został w art. 15 rozporządzenia Rady (WE) Nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych). Na uwagę zasługuje przy tym fakt, iż m.in. w doktrynie francuskiej9 przyjmuje się, że postanowienia tego protokołu znajdują również zastosowanie 35w odniesieniu do obowiązku uczestniczenia przez każdego z małżonków w ponoszeniu ciężarów małżeństwa10. Teza ta oparta jest na założeniu, iż obowiązek określonego wyżej typu należy utożsamiać na płaszczyźnie kolizyjnoprawnej z obowiązkiem alimentacyjnym11. Twierdzenie to wydaje się uzasadnione także w świetle koncepcji, która przyjmowana jest na poziomie merytorycznoprawnym przez część przedstawicieli polskiej nauki prawa. Zgodnie mianowicie z ową koncepcją, obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny przewidziany w art. 27 KRO stanowi szczególną odmianę obowiązku alimentacyjnego12. Kierując się tymi wskazówkami, należałoby zatem uznać, że również w przypadku obowiązku tego typu powinna dojść do głosu odpowiednia regulacja przewidziana w Protokole haskim z 2007 r.§ 5. Konwencje bilateralne Polska związana jest z wieloma państwami konwencjami bilateralnymi obejmującymi reguły kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla małżeńskich stosunków osobistych i majątkowych. Należy przy tym zauważyć, że reguły te mają pierwszeństwo przed odnoszącymi się do tych samych zagadnień normami zamieszczonymi w ustawie z 2011 r. Postanowienia dotyczące omawianego zakresu znalazły się w szczególności w dwustronnych umowach międzynarodowych obowiązujących Rzeczpospolitą Polską w stosunkach z takimi państwami jak: Federacja Rosyjska, Francja, Austria, Czechy, Słowacja, Słowenia, Chorwacja, Macedonia, Serbia, Czarnogóra, Węgry, Rumunia, Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa, oraz Estonia. Zgodnie z koncepcją przyjętą w większości spośród tych konwencji jako prawo właściwe dla problematyki, do której odnoszą się niniejsze rozważania, na czoło wysuwa się prawo wspólnego obywatelstwa małżonków13 (dotyczy to oczywiście sytuacji, gdy oboje małżonkowie są obywatelami jednej z umawiających się stron). Takie rozwiązanie wprowadzono m.in. w umowie polsko-węgierskiej14 (art. 32 ust. 1), polsko-czechosłowackiej15 (art. 26 ust. 1), polsko-rumuńskiej16 (art. 30 ust. 1), polsko-jugosławiańskiej17 (art. 26 ust. 1), polsko-litewskiej18 (art. 26 ust. 1), polsko-ukraińskiej19 (art. 25 ust. 1), polsko-łotewskiej20 (art. 28 ust. 1), polsko-białoruskiej21 (art. 27 ust. 1) oraz polsko-estońskiej22 (art. 27 ust. 1). Co istotne, w myśl wymienionych wyżej umów, jako normę subsydiarną przewidzianą w odniesieniu do stanów faktycznych, w których każdy z małżonków jest obywatelem innego państwa-strony, stosować należy regułę odwołującą się do kryterium miejsca zamieszkania małżonków znajdującego się na terytorium jednego z umawiających się państw23, a w przypadku niektórych konwencji – także do kryterium ostatniego (znajdującego się na terytorium jednego z państw-stron) wspólnego 36miejsca zamieszkania małżonków24. Podobna hierarchia łączników ustanowiona została w konwencji zawartej przez Polskę z Austrią25, jednakże przewidziana tam norma posiłkowa zamiast kryterium miejsca zamieszkania posługuje się kryterium miejsca stałego pobytu, przy czym doniosłe w świetle tej normy jest jedynie takie miejsce stałego pobytu, które w przypadku obu małżonków znajduje się na terytorium tej samej umawiającej się strony. W braku zaś owego miejsca do głosu powinno dojść prawo tej strony konwencji, na terytorium której ostatnio znajdowało się takie miejsce. Konfigurację odwrotną do tej przedstawionej powyżej, a więc opartą na prymacie prawa tej strony konwencji, na której terytorium oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania i jedynie subsydiarnie odwołującą się do kryterium wspólnego obywatelstwa małżonków, stworzono w ramach postanowień zamieszczonych w art. 25 konwencji zawartej przez Polskę z Federacją Rosyjską oraz w art. 5 konwencji polsko-francuskiej26. I tak, zgodnie z określonymi wyżej normami umowy z Rosją stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami podlegają prawu tej umawiającej się strony, na której terytorium znajduje się miejsce zamieszkania małżonków (art. 25 ust. 1 konwencji)27. W sytuacji natomiast, gdy jeden z małżonków ma miejsce zamieszkania na terytorium jednego z państw-stron konwencji, drugi zaś – na terytorium drugiego z owych państw, prawem właściwym dla analizowanego zakresu jest prawo tej umawiającej się strony, której obywatelami są oboje małżonkowie. W przypadku zaś, gdy każdy z małżonków jest obywatelem innej strony konwencji, jako prawo właściwe stosować należy prawo tej umawiającej się strony, przed której sądem toczy się postępowanie (art. 25 ust. 2 konwencji). Na marginesie warto przy tym dodać, iż odwołanie do legis fori jako prawa właściwego posiłkowo, dochodzącego do głosu na trzecim miejscu, przewidziane zostało w odniesieniu do omawianej tutaj problematyki m.in. również w art. 26 ust. 2 konwencji polsko-czechosłowackiej, art. 30 ust. 2 konwencji polsko-rumuńskiej, art. 26 ust. 2 konwencji polsko-litewskiej, art. 25 ust. 2 konwencji polsko-ukraińskiej, art. 28 ust. 2 konwencji polsko-łotewskiej, art. 27 ust. 2 konwencji polsko-białoruskiej, a także w art. 27 ust. 2 konwencji polsko-estońskiej. Powracając do rozwiązania przyjętego w umowie polsko-rosyjskiej, należy zaznaczyć, iż podobnie kształtuje się mechanizm kolizyjny ustanowiony w art. 5 konwencji łączącej Polskę z Francją. Trzeba jednak zwrócić uwagę, iż na trzecim stopniu kaskady łączników wprowadzonej w ramach tej ostatnio przywołanej regulacji zamiast legis fori znalazło się prawo tej umawiającej się strony, na której terytorium małżonkowie mieli ostatnie wspólne miejsce zamieszkania. Konwencja zawarta z Francją odróżnia się od większości wymienionych powyżej umów bilateralnych także tym, że oddzielnie uregulowano w niej problem prawa właściwego dla małżeńskich umów majątkowych. I tak, zgodnie z art. 6 ust. 1 tego aktu warunki ważności i skutki majątkowych umów małżeńskich określa prawo wybrane przez małżonków, przy czym w drodze wyboru wskazane może zostać wyłącznie prawo państwa będącego stroną omawianej konwencji. Na tle przedstawionej regulacji powstaje zatem pytanie o to, jakie skutki należy wiązać z faktem wyboru przez strony związku małżeńskiego prawa państwa trzeciego. Według J. Jodłowskiego, wybór taki powinien zostać uznany za bezskuteczny, a opisaną sytuację powinno się oceniać jako niewskazanie prawa, skutkujące koniecznością zastosowania prawa wskazanego przez konwencję na wypadek braku professionis iuris w omawianej kwestii28. Regulację tego ostatnio przywołanego problemu, tj. właściwości prawa w razie niedokonania wyboru systemu prawnego przez małżonków, odnajdujemy zaś w ust. 2 analizowanego artykułu. Otóż zgodnie z zamieszczoną tam normą warunki ważności i skutki majątkowej umowy małżeńskiej niewskazującej wyraźnie prawa, które małżonkowie wybrali, określa prawo państwa-strony konwencji, na którego terytorium dana małżeńska umowa majątkowa została zawarta. Trzeba także zaznaczyć, iż zdolność w zakresie zawierania małżeńskich umów majątkowych podlega prawu tej strony konwencji, której dana osoba jest obywatelem (art. 2 w zw. z art. 6 ust. 3 konwencji polsko-francuskiej). Forma majątkowych umów małżeńskich podlega natomiast prawu tego z państw-stron konwencji, na którego terytorium dana małżeńska umowa majątkowa została zawarta (art. 6 ust. 4 konwencji polsko-francuskiej)29. 37 Normy kolizyjne wskazujące statut małżeńskiej umowy majątkowej znalazły się także w konwencji zawartej przez Polskę z Austrią. W szczególności, zgodnie z postanowieniami art. 26 tego aktu dopuszczalność rodzaju i treści oraz skutki majątkowych umów małżeńskich ocenia się według prawa państwa-strony, którego obywatelami małżonkowie są w chwili zawarcia umowy (art. 26 ust. 1 konwencji polsko-austriackiej). Jeżeli jednak każdy z małżonków jest obywatelem innej strony konwencji, wówczas rodzaj i treść majątkowej umowy małżeńskiej są dopuszczalne, gdy odpowiadają prawu jednego z państw-stron konwencji obowiązującemu w chwili zawarcia umowy, natomiast skutki owej umowy ocenia się według prawa (będącego prawem jednego z państw-stron konwencji), które małżonkowie przyjęli za podstawę przy zawieraniu tejże umowy (art. 26 ust. 2 konwencji polsko-austriackiej). Należy przy tym zaznaczyć, iż kwestię prawa właściwego dla formy małżeńskiej umowy majątkowej uregulowano w odrębnym postanowieniu. I tak, w myśl art. 26 ust. 3 omawianego aktu, małżeńska umowa majątkowa jest ważna ze względu na formę, jeżeli forma ta odpowiada prawu jednego z państw-stron konwencji lub prawu miejsca, w którym doszło do zawarcia danej małżeńskiej umowy majątkowej. § 6. Regulacja przyjęta w PrPrywM z 2011 r.I. Sposób ujęcia problematyki stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami Regulacja przyjęta w art. 51 PrPrywM z 2011 r., w ślad za poprzednimi unormowaniami tego rodzaju, hołduje zasadzie jednego statutu dla stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami. Chodzi bowiem o stosunki między tymi samymi osobami, powstałe na podstawie tego samego zdarzenia prawnego, którym jest zawarcie związku małżeńskiego30. Próbując dokonać oceny przedstawionego rozwiązania, polegającego na ujęciu stosunków osobistych i majątkowych między małżonkami w ramach wspólnej regulacji kolizyjnej, warto z jednej strony – wzorem wypowiedzi formułowanych w doktrynie zagranicznej – zauważyć, iż takie zagadnienia jak małżeński ustrój majątkowy odnoszą się do osób małżonków jedynie o tyle, o ile losy majątku/-ów mogą rzutować na losy osobiste (i status osobisty) podmiotu/-ów, do którego ów majątek należy. Tymczasem prawa i obowiązki osobiste małżonków to kwintesencja małżeństwa jako związku dwóch osób. Z tego punktu widzenia różnica pomiędzy obiema grupami problemów ujawnia się w sposób najbardziej wyrazisty. Niemniej z drugiej strony, nie jest łatwo wytyczyć granicę przebiegającą pomiędzy stosunkami majątkowymi a stosunkami osobistymi małżonków31. Poza tym, zarówno kwestie osobiste, jak i majątkowe dotyczące małżonków mają istotne znaczenie dla interesów całej rodziny, jaką małżonkowie przez swój związek zakładają. Tymczasem, jak zaznacza H. Batiffol,...