Abstrakt

§ 1. Poglądy wyrażane w orzecznictwie i literaturze  Z teoretycznego punktu widzenia kwestia stanowiąca przedmiot niniejszego opracowania powinna być jednym z podstawowych zagadnień prawa rzeczowego. Pomimo tego, właściwie nie poruszano jej w orzecznictwie Sądu Najwyższego, a wypowiedzi przedstawicieli nauki, choć bardzo niejednomyślne, były jednocześnie raczej zdawkowe. Dopiero stosunkowo niedawno zagadnienie charakteru prawnego przeniesienia posiadania stało się centralnym problemem analizowanym w dwóch orzeczeniach Sądu Najwyższego, w których zresztą zajęto zupełnie odmienne stanowiska.  W postanowieniu z 12.3.2008 r.1 przyjęto, że zmiana posiadacza ma charakter zdarzenia faktycznego i stanowi „czynność realną, a nie czynność prawną”. Sąd Najwyższy nie wykluczył przy tym sporządzenia przy przeniesieniu posiadania dokumentu podobnego do umowy i tak też nazwanego. Zgodnie z wyrażonym poglądem, oświadczenia dotyczące zmiany posiadacza nie wywołują jednak bezpośrednich skutków prawnych i nie tworzą czynności prawnej. Tak zwana umowa o przeniesienie posiadania „wyraża wiedzę osób o zdarzeniu faktycznym i nie jest czynnością prawną zdolną na podstawie art. 56 KC wywrzeć skutki w zakresie posiadania”. Podobne stanowisko, odmawiające przeniesieniu posiadania, a ściślej wydaniu rzeczy, charakteru umowy (czynności prawnej) sygnalizowane było również wcześniej w uzasadnieniu postanowienia Sądu Najwyższego z 25.3.2004 r.2  Krańcowo odmienny pogląd został zaprezentowany w postanowieniu Sądu Najwyższego z 15.1.2010 r.3 Wyrażono w nim stanowisko, że do przeniesienia posiadania prowadzi nie tyle wydanie rzeczy, ale połączona z wydaniem czynność prawna dwustronna, „w której jedna strona wyraża wolę pozbycia się posiadania, a druga wolę jego nabycia”. Zdaniem sądu za ujęciem wydania rzeczy jako umowy (czynności prawnej) przemawia jego ścisły związek ze sposobami przeniesienia posiadania uregulowanymi w art. 349–351 KC, gdzie ustawodawca wyraźnie wspomina o umowie.  Pomimo stosunkowo niewielkiej ilości wypowiedzi, również w literaturze reprezentowane są bardzo różnorodne poglądy na temat charakteru prawnego przeniesienia posiadania. Jednoznaczne stanowisko w tej mierze zajął J. Ignatowicz, którego zdaniem, jeżeli do powstania posiadania wystarcza wystąpienie corpus i animus, to nabywca staje się posiadaczem nawet wówczas, gdy porozumienie o przeniesieniu posiadania zostaje zawarte przez osoby niemające zdolności do czynności prawnych. Nie sposób przyjąć wówczas, że do nabycia posiadania dochodzi w sposób pierwotny w drodze jednostronnego aktu. Do przeniesienia posiadania wystarcza zwykłe dostateczne rozeznanie osób uczestniczących w dokonaniu czynności. Wzmianki o umowie zawarte w art. 350 i 351 KC odnoszą się do sytuacji typowych, gdy strony przenoszą posiadanie wraz z zawarciem umowy przenoszącej prawo. Nawet wówczas, w zakresie samego przeniesienia posiadania mamy do czynienia jedynie ze szczególnym porozumieniem odnoszącym się do przekazania władztwa faktycznego, które nie jest czynnością prawną4. Przyznać należy jednak, że pogląd J. Ignatowicza ewoluował, gdyż wcześniej na marginesie rozważań poświęconych problematyce dziedziczności posiadania stwierdził on wyraźnie, że: „Posiadanie może być zbyte w drodze czynności prawnej, może więc być przedmiotem obrotu inter vivos„5.  Stanowisko jednoznacznie ujmujące przeniesienie posiadania jako czynność prawną w bardziej współczesnej literaturze zajął P. Księżak. Podzielając pogląd wyrażony w przywołanym powyżej orzeczeniu Sądu Najwyższego z 15.1.2010 r., autor ten przyjął, że przeniesienie posiadania jest w każdym wypadku umową, a wydanie rzeczy stanowi jedynie element tej umowy. Konsekwentnie, do przeniesienia posiadania konieczna jest zdolność stron do czynności prawnych, a sama czynność podlega ocenie co do swej zgodności z prawem i zasadami współżycia społecznego na podstawie art. 58 KC6. Z założenia, że przeniesienie posiadania ma charakter czynności prawnej w dawniejszej literaturze wychodził także najwyraźniej A. Stelmachowski7.  Oprócz tych dwóch konsekwentnych poglądów, w literaturze reprezentowane są również stanowiska pośrednie. Zgodnie z jednym z nich, na tle art. 348 KC można wyróżnić dwa sposoby przeniesienia posiadania. Pierwszy z nich polega na zawarciu odrębnej umowy będącej czynnością prawną, a obok tego konieczne jest wydanie rzeczy nabywcy i objęcie jej przez nabywcę we władanie. Drugi sposób przeniesienia posiadania nie wymaga już zawarcia prawnie wiążącej umowy, a jedynie porozumienia niebędącego czynnością prawną oraz, rzecz jasna, wydania rzeczy nabywcy. Ten drugi sposób wchodzi w rachubę, jeżeli przynajmniej jedna ze stron nie ma zdolności do czynności prawnych. Do przeniesienia posiadania wystarczająca jest wówczas naturalna zdolność do powzięcia aktu woli8. Zgodnie z omawianym stanowiskiem, sposoby przeniesienia posiadania uregulowane w art. 349–351 KC wymagają natomiast wyłącznie zawarcia umowy bez wydania rzeczy, 81przy czym, jak należy przypuszczać, umowa ta ma charakter czynności prawnej9.  Również inni autorzy przeciwstawiają sobie niekiedy sposoby przeniesienia posiadania uregulowane w art. 348 oraz w 349–351 KC. Stanowisko to zakłada, że w sytuacjach, gdy do przeniesienia posiadania konieczna jest umowa (art. 349–350 KC), powinna ona być oceniana według zasad właściwych dla wszystkich czynności prawnych. W przypadkach uregulowanych w art. 348 KC, gdy następuje wydanie rzeczy, dokumentów umożliwiających rozporządzanie rzeczą lub środków, jakie dają faktyczną władzę nad rzeczą, ewentualne wady zawartej umowy nie mają wpływu na skuteczność przeniesienia posiadania10.  Reprezentowany jest także pogląd, zgodnie z którym przeniesienie posiadania stanowi wprawdzie czynność prawną, jednak „można jednak odstąpić od ścisłego przestrzegania – po stronie nabywcy – zakresu zdolności do czynności prawnych”11. Brak konieczności spełnienia przesłanki zdolności do czynności prawnych przez strony dokonujące przeniesienia posiadania jest podkreślany również w innych źródłach12.§ 2. Stanowisko ustawodawstwa i nauki niemieckiej  Badając problem na tle porównawczym, przy założeniu ograniczenia rozmiaru analizy, najbardziej zasadne wydaje się przedstawienie stanowiska ustawodawstwa i poglądów przedstawicieli nauki niemieckiej. W porządkach prawnych związanych z niemieckim kręgiem kulturowym posiadanie ma zdecydowanie większe znaczenie niż w innych systemach, wyraźniej odróżnia się je od prawa do posiadania i częściej udziela samodzielnej ochrony13. W Kodeksie Napoleona posiadanie uregulowane jest jedynie jako przesłanka zasiedzenia (art. 2228 i n.), z czym wiąże się m.in. to, że przez posiadanie można rozumieć wyłącznie posiadanie samoistne. Rozwiązania przyjmowane na gruncie systemów common law, gdzie w ogóle nie wyróżnia się pojęcia czynności prawnej, są zaś na tyle różne, że nie mogą znaleźć bezpośredniego przełożenia na przedmiot niniejszych rozważań.  Nauka i orzecznictwo niemieckie, podobnie jak znaczna części przedstawicieli doktryny polskiej, uznają różny charakter prawny przeniesienia posiadania w zależności do sposobu, w jaki ono następuje. Konstrukcja przepisów odnoszących się do nabycia i utraty posiadania jest jednak odmienna niż w naszym systemie prawnym. Ogólny charakter ma § 854 ust. 1 KC niem., zgodnie z którym posiadanie nabywa się poprzez rozciągnięcie nad rzeczą władztwa faktycznego, przy czym brak jest regulacji, która odnosiłaby się wyłącznie do przeniesienia posiadania, czy też wydania rzeczy. Ustęp 2 § 854 KC niem. stanowi z kolei, iż do nabycia posiadania wystarcza porozumienie między dotychczasowym posiadaczem a nabywcą, jeżeli tylko nabywca znajduje się w sytuacji umożliwiającej mu wykonywanie władztwa faktycznego nad rzeczą. Jak się wydaje, ta ostatnia konstrukcja prawna nie ma dokładnego odpowiednika w polskim systemie prawnym. W szczególności takim odpowiednikiem nie jest traditio longa manu, czyli wydanie dokumentów, które umożliwiają rozporządzanie rzeczą, jak również wydanie środków, które dają faktyczną władzę nad rzeczą, przewidziane w art. 348 zd. 2 KC. Przypadek objęty § 854 ust. 2 KC niem. wydaje się wprawdzie obejmować również takie sytuacje, ale jego zakres zastosowania jest szerszy, a do przeniesienia posiadania na podstawie tego przepisu nie jest konieczne wydanie czegokolwiek14.   Pomimo braku wyraźnej podstawy w treści przepisów, w literaturze niemieckiej wyróżnia się nabycie posiadania w sposób pierwotny i pochodny, przy czym podstawowym rodzajem tego drugiego jest wydanie rzeczy15. Wydania nie uważa się za czynność prawną i zgodnie z przeważającym poglądem do jego skuteczności nie jest konieczna zdolność stron do czynności prawnych16. Przeniesienie posiadania w sposób określony w § 854 ust. 2 KC niem. stanowi zaś zdaniem większości autorów czynność prawną17, choć reprezentowany jest także pogląd odmienny18.  Poszukując w niemieckim systemie prawnym odpowiedników sposobów nabycia posiadania uregulowanych w art. 349–351 polskiego KC należy w pierwszej kolejności wskazać, że jakkolwiek również na gruncie KC niem. znane jest rozróżnienie na posiadanie samoistne i zależne, to podstawowe znaczenie z rozpatrywanego punktu widzenia ma podział na posiadanie bezpośrednie i pośrednie. Pierwsze 82z nich oznacza fizyczne władanie rzeczą, przy czym może mieć ono charakter zarówno posiadania samoistnego, jak i zależnego. Posiadanie pośrednie powstaje zaś w sytuacji, gdy rzeczą włada fizycznie posiadacz bezpośredni, a władztwo tego ostatniego wykonywane jest tak, jakby służyło mu innego rodzaju prawo niż własność. W tej ostatniej sytuacji istotne jest również, by władztwo bezpośrednie miało jedynie czasowy charakter, a posiadaczowi pośredniemu przysługiwało roszczenie o wydanie rzeczy. Różnica pomiędzy podziałem na posiadanie samoistne i zależne oraz pośrednie i bezpośrednie uwidacznia się zwłaszcza w sytuacji, gdy łańcuch posiadaczy składa się z większej liczby elementów niż dwa (np. gdy właściciel wynajmuje rzecz, a najemca następnie oddaje ją w podnajem). W takim wypadku podnajemca jest posiadaczem bezpośrednim i zależnym, najemca posiadaczem pośrednim i zależnym, a wynajmujący posiadaczem pośrednim i samoistnym.  Zgodnie z § 870 KC niem. przeniesienie posiadania pośredniego następuje w drodze przelewu roszczenia o wydanie rzeczy, który ma charakter czynności prawnej19. Ten sposób przeniesienia posiadania najbliższy jest przewidzianemu w art. 350 polskiego KC. Prawo niemieckie nie wymaga jednak zawiadomienia posiadacza bezpośredniego dla skuteczności przeniesienia posiadania.   Wśród przepisów odnoszących się do posiadania w niemieckim kodeksie cywilnym brak jest natomiast regulacji odpowiadających art. 349 polskiego KC (constitutum possessorium) oraz art. 351 polskiego KC (traditio brevi manu). Nie oznacza to jednak, że te instytucje nie są znane. Zgodnie z § 929 KC niem., co do zasady, przeniesienie własności rzeczy ruchomej wymaga zgody stron oraz wydania rzeczy20. Jeżeli natomiast nabywca włada już faktycznie rzeczą, wystarcza samo porozumienie stron co do przejścia własności. Ten ostatni przypadek jest więc odpowiednikiem konstrukcji przewidzianej w art. 351 polskiego KC (traditio brevi manu), choć KC niem. o przejściu posiadania w takim wypadku w ogóle nie wspomina. Zgodnie z kolei z § 930 KC niem., jeżeli zbywca rzeczy ruchomej jest jej posiadaczem, wydanie rzeczy jako przesłanka przeniesienia własności może zostać zastąpione przez ustalenie pomiędzy stronami takiego stosunku prawnego, na mocy którego nabywca stanie się posiadaczem pośrednim. Konstrukcja ta stanowi odpowiednik constitutum possessorium przewidzianego w art. 349 polskiego KC. To, czy znane prawu niemieckiemu odpowiedniki polskich traditio brevi manu i constitutum possessorium można w ogóle zaklasyfikować jako przypadki przeniesienia posiadania, budzi jednak wątpliwości21.§ 3. Przeniesienie prawa podmiotowego jako paradygmat dla przeniesienia posiadania  Przy ocenie charakteru prawnego zdarzenia, jakim jest przeniesienie posiadania, należy w pierwszej kolejności rozstrzygnąć, co to znaczy, że posiadanie zostaje przeniesione. W literaturze raczej nie porusza się tego zagadnienia. Na gruncie ogólnie akceptowanych ustaleń doktryny, a bardziej nawet intuicji związanych ze stosowaniem języka prawniczego, znacznie łatwiej jest natomiast stwierdzić, co należy rozumieć przez przeniesienie prawa podmiotowego. Jak się wydaje, z góry można założyć, że przeniesienie prawa podmiotowego stanowi pochodny sposób jego nabycia,...