Abstrakt

§ 1. Usytuowanie poczucia tożsamości narodowej w obrębie dóbr osobistych (c.d.)1I. Poczucie tożsamości narodowej w świetle pozostałych elementów charakteryzujących dobra osobiste  Przed udzieleniem odpowiedzi na pytanie, czy wypowiedzi o „polskich obozach koncentracyjnych” mogą prowadzić do naruszenia poczucia tożsamości narodowej2, kwalifikowanego jako dobro osobiste w rozumieniu Kodeksu cywilnego, należy ukończyć rozważania dotyczące usytuowania tej wartości w obrębie dóbr z art. 23 KC.  Niezależnie od różnorodności ujęć i pewnych trudności z przejrzystym wyrażeniem sposobu bliskiego usytuowania dóbr osobistych względem osobowości ludzkiej, raczej zgodnie wymienia się konsekwencje wynikające z występującej tu, ścisłej (nierozerwalnej) więzi. W pierwszej kolejności istnienie dóbr osobistych, jako atrybutów osobowości każdego człowieka, jest uzależnione tylko od jego istnienia – decyduje o tym sam fakt bycia człowiekiem3. W rezultacie powstają one z momentem jego pojawienia się, a więc w zasadzie4 z chwilą urodzenia osoby ludzkiej5, oraz gasną wraz z ustaniem bytu podmiotu, któremu służyły6, czyli wraz ze śmiercią jednostki7. W okresie naszego życia trwają one bez względu na stan psychiki człowieka i stopień jego wrażliwości8. Drugą główną konsekwencją ścisłej więzi pomiędzy dobrami osobistymi i osobowością ludzką jest ich nieprzenoszalny charakter, tj. nie można ich zbyć w drodze czynności prawnej lub w inny sposób pozbyć się (np. zrzec) – tak w sferze następstwa prawnego inter vivos, jak i mortis causa, gdyż nie podlegają one dziedziczeniu9. Nie da się ich przecież oddzielić od podmiotu, z którym są nierozerwalnie związane10.   W nauce zauważono, że poczucie tożsamości narodowej jest zróżnicowane indywidualnie oraz nosi charakter sytuacyjny11. Ta pierwsza cecha wyraża się w niejednolitym stopniu nasilenia samoidentyfikacji narodowej u poszczególnych ludzi – u jednych jest ono wzmożone, a u innych osłabione albo występuje w szczątkowym stopniu. Natomiast sytuacyjny charakter poczucia tożsamości narodowej polega na tym, że może ono zmieniać się w doświadczeniu tej samej jednostki w zależności od jej aktualnej sytuacji, przeżyć, tła środowiskowego i wydarzeń historycznych. Cechy te nie stanowią jednak – w świetle powyższych uwag dotyczących charakterystyki dóbr osobistych – przeszkody na drodze do uznania poczucia tożsamości narodowej za jedno z dóbr z art. 23 KC.  Część reprezentantów nauki prawa cywilnego stoi na stanowisku, że nie wszystkie dobra osobiste człowieka pojawiają się już z momentem jego przyjścia na świat. Dotyczy to tylko – jak utrzymuje np. A. Cisek – podstawowego zespołu tych dóbr, do którego należą życie, zdrowie, wolność, cześć itp., w sposób przyrodzony przysługujące każdemu człowiekowi. Niektóre wartości osobiste jednostka ludzka nabywa w sposób pochodny, jako następstwo określonych działań. Autor miał na myśli przede wszystkim dobra związane z działalnością twórczą oraz te, których powstanie jest uzależnione od innych zdarzeń czy też uczestniczenia w określonych stosunkach społecznych (np. dobra związane z przynależnością do rodziny)12. Inni autorzy zagadnienie to przesuwają na płaszczyznę prawa podmiotowego13, sugerując, że każda osoba niekoniecznie musi być podmiotem wszystkich praw osobistych, ale bez jednoczesnego wskazania braku istnienia dobra osobistego jako przyczyny nieprzysługiwania danego prawa14. Ta ostatnia koncepcja jest poprawniejsza (podając przykład 59dobra osobistego w postaci chociażby tajemnicy korespondencji trudno byłoby zgodzić się z tezą, że nie przysługuje ono osobie ludzkiej dopóty, dopóki nie napisze ona żadnego listu). Dlatego też pojawienie się u człowieka samoidentyfikacji narodowej wskutek związków, jakie łączą go ze wspólnotą narodową, jest równoznaczne z powstaniem prawa podmiotowego do dobra osobistego nazwanego poczuciem tożsamości narodowej, co jednak nie oznacza, że dobro to nie przynależy osobie ludzkiej od samego początku jej istnienia. Nie każdy człowiek musi być podmiotem prawa osobistego do tego dobra, zwłaszcza, jeśli nie identyfikuje się z żadną wspólnotą narodową, podobnie jak nie każdemu z nas przysługuje prawo (prawa) podmiotowe stojące na straży wartości życia rodzinnego, jeśli rodziny (życia rodzinnego) nie posiadamy.  Poruszone przed chwilą zagadnienie będzie miało praktyczne znaczenie na etapie poprzedzającym zasadniczą ocenę, czy wskutek określonych działań mamy do czynienia z naruszeniem lub zagrożeniem analizowanego dobra osobistego. „Rozpoznając sprawę w przedmiocie ochrony dóbr osobistych sąd powinien w pierwszej kolejności ustalić, czy doszło do naruszenia dobra osobistego, a dopiero w przypadku pozytywnej odpowiedzi ustalić, czy działanie pozwanego było bezprawne. (…) Dowód, że dobro osobiste zostało zagrożone lub naruszone, ciąży na osobie poszukującej ochrony prawnej na podstawie art. 24 KC. Natomiast na tym, kto podjął działanie zagrażające dobru osobistemu innej osoby lub naruszające to dobro, spoczywa ciężar dowodu, że nie było ono bezprawne”15. Dążąc do udowodnienia faktu naruszenia lub zagrożenia poczucia tożsamości narodowej, powód będzie musiał dowieść nie tylko dopuszczenia się przez pozwanego takiego zachowania, które w świetle kryteriów obiektywnych, odwołujących się do przyjętych w społeczeństwie ocen, stanowi wkroczenie w sferę jego dóbr osobistych. Będzie on nieuchronnie obowiązany uzasadnić również poniekąd samo istnienie – w jego przypadku – prawnie chronionej sfery, której aktualizacja – w odróżnieniu np. od takich wartości osobistych, jak zdrowie czy wolność – zależy przecież od uczestnictwa w określonych stosunkach społecznych. Konieczność uwzględnienia pewnych elementów indywidualnej sytuacji osoby domagającej się ochrony prawnej, stanowiących przesłankę naruszenia prawa podmiotowego osobistego, nie jest w sprawach o ochronę dóbr osobistych czymś nietypowym – np. dochodząc ochrony autorskich praw osobistych twórca musi wykazać, że to on stworzył określony utwór. Niemniej jednak, specyfika poczucia tożsamości narodowej jako dobra osobistego, wyrażająca się w jego zdeterminowaniu okolicznościami częściowo subiektywnymi, implikuje potrzebę zwrócenia uwagi nie tylko na wybrane, obiektywne fakty dotyczące powoda, ale i na jego subiektywne odczucia – relewantne nie z perspektywy określenia samej istoty dobra osobistego i nie tyle dla oceny samych zachowań pozwanego (jako godzących lub nie w dobro osobiste), lecz mające znaczenie przy badaniu, czy powodowi przysługuje prawo podmiotowe osobiste. W praktyce wiele będzie więc zależeć od tego, jakie stanowisko powód zaprezentuje w procesie. Wymaga wyraźnego podkreślenia, że nie chodzi tu o udowodnienie przez człowieka jego narodowości w sensie, w jakim zabraniają tego zarówno akty prawa międzynarodowego (zob. np. art. 13 ust. 3 zd. 2 Traktatu między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Litewską o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy16), jak i przepisy prawa krajowego (zob. art. 4 ust. 3 MnNarU), a tylko o wyeksponowanie niektórych, będących udziałem powoda, zachowań, przekonań lub poglądów, związanych z uczestnictwem we wspólnocie narodowej, z którą identyfikuje się on np. jako Polak, Rosjanin, czy Litwin, w stopniu niezbędnym dla udzielenia ochrony prawnej jego własnemu interesowi osobistemu. Powinny one być zarazem zrelatywizowane do zdarzenia, na które powołuje się jednostka uważając, że nastąpiło naruszenie lub zagrożenie jej poczucia tożsamości narodowej.   Nie można byłoby przy tym zgodzić się z twierdzeniem, że w takim razie, skoro występuje tu element subiektywny, to jest on tym samym dowodowo niepewny. Sąd dysponuje środkami, które umożliwiają poddanie twierdzeń powoda weryfikacji z obiektywnego punktu widzenia. Już wstępnie w toku ustnego przedstawiania stanowisk stron w pierwszym stadium rozprawy (zob. art. 210 KPC), czy w ramach tzw. informacyjnego wysłuchania stron (zob. art. 212 KPC), a następnie ostatecznie w rezultacie przeprowadzenia postępowania dowodowego (m.in. dowodów z dokumentu, z zeznań świadków, z przesłuchania stron), sąd władny jest ustalić spełnienie obiektywnych kryteriów faktycznych, wskazujących na powiązanie powoda z daną wspólnotą narodową albo na jego brak. O ile przynależność do danej zbiorowości narodowej jest sprawą indywidualnego wyboru osoby, o tyle nie można tego rozumieć w ten sposób, że w człowieku może powstać trwałe poczucie tożsamości narodowej bez udziału czynników faktycznych, tzn. rzeczywistego (np. rodzinnego, kulturowego, czy językowego) powiązania z daną, również obiektywnie istniejącą, wspólnotą narodową, z którą identyfikuje się osoba ludzka17. W każdym razie wpływ tych czynników na zakorzenienie się w jednostce samoidentyfikacji narodowej stanowi nieodzowny element zaktualizowania się analizowanego dobra osobistego oraz powstania prawa podmiotowego służącego 60jego ochronie. Sąd rozpoznający sprawę o ochronę poczucia tożsamości narodowej powinien ustalić, czy np. powód wykazuje znajomość języka danej wspólnoty narodowej, czy uważa go za język ojczysty, czy zna i kultywuje tradycje i zwyczaje tej wspólnoty, czy jest zaangażowany w działalność na rzecz jej kultury18, czy zna jej historię itd. Jeżeli zaś, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału dowodowego, sąd dojdzie do przekonania, że powód nie wypełnia obiektywnych przesłanek istnienia rzeczywistego poczucia tożsamości narodowej, to wówczas powództwo powinno zostać oddalone. Kierując się m.in. zasadami doświadczenia życiowego będzie można w takim przypadku z dużym prawdopodobieństwem słuszności orzec, że deklarowana przez powoda samoidentyfikacja narodowa jest pozorna lub występuje w znikomym stopniu, nieuzasadniającym udzielenia ochrony prawnej (wkroczenie w jej potencjalny zakres, z uwzględnieniem rodzaju zarzucanego zachowania, nie powoduje uszczerbku w integralności psychicznej jednostki19). Jest obowiązkiem powoda wskazanie dowodów umożliwiających obiektywne wykazanie, że funkcjonuje u niego poczucie określonej tożsamości narodowej, które doznało zagrożenia lub naruszenia (por. art. 232 KPC).  Nie stanowi również przeszkody dla uznania poczucia tożsamości narodowej za dobro z art. 23 KC jej sytuacyjny charakter. Nie można wykluczyć zmiany tego poczucia u jednostki np. wskutek wyboru nowego miejsca zamieszkania i rozpoczęcia uczestniczenia w życiu nowej wspólnoty narodowej, które z czasem może doprowadzić do powstania w człowieku poczucia tożsamości narodowej odpowiadającego samoświadomości narodowej społeczeństwa, w którym żyje20. W ten sposób np. osoba ukraińskiego pochodzenia (narodowości) może wykształcić w sobie poczucie polskiej tożsamości narodowej, i na odwrót. Tak rozumiana zmiana w obrębie dobra osobistego, tj. zdeterminowana określonymi okolicznościami faktycznymi wpływającymi na jego kształt, nie jest wyjątkowa na tle innych wartości osobistych. Podobną właściwość wykazuje np. dobro osobiste w postaci stanu cywilnego, podlegające zmianom w czasie dzięki następowaniu po sobie ciągu różnych zdarzeń, na które zresztą człowiek nie zawsze ma bezpośredni wpływ21.   Tradycyjny, głęboko zakorzeniony w polskiej nauce pogląd głosi, że o zaliczeniu określonego dobra do kategorii dóbr osobistych decyduje nie tylko ścisły, wręcz organiczny związek z podmiotem prawa, ale także jego niemajątkowy charakter22. Klasyczny podział dóbr i praw służących ich ochronie na majątkowe i niemajątkowe opiera się na kryterium interesu ekonomicznego podmiotu uprawnionego23. Uważa się, że dobra osobiste nie są bezpośrednio uwarunkowane ekonomicznie, nie dają się wprost wyrazić w kategoriach ekonomicznych (w pieniądzu), są więc dobrami niemajątkowymi24. Przeszło siedemdziesiąt lat temu S. Ritterman tak to ujmował: „Podczas gdy przedmiotem praw majątkowych jest rzecz fizyczna lub dobro niematerialne, a zatem w ogólności mienie, przedstawiające wartość wymienną, dającą się ocenić w pieniądzu, to przedmiotem praw osobistych są wartości, stojące poza obrotem, i w pieniądzu nieocenne”25. Interes podmiotu praw osobistych w utrzymaniu nienaruszalności tych praw nie jest interesem majątkowym, nie ma wartości majątkowej i nie można ocenić go w pieniądzu26. Wprawdzie dobra osobiste mają również znaczenie w sferze majątkowej jednostki (np. zdrowie jako przesłanka zdolności do pracy zarobkowej), a ich naruszenie może wpływać na tę sferę (np. na zatrudnienie lub poziom zarobków wskutek utraty dobrej sławy) z wyrządzeniem szkody majątkowej...