Abstrakt
§ 1. Uwagi ogólne dotyczące ustania praw podmiotowych i praw wyłącznych do dóbr własności przemysłowej W doktrynie polskiej w zasadzie nie zostało sformułowane pojęcie „ustanie prawa podmiotowego”. Zdecydowana większość przedstawicieli doktryny wskazuje katalog przyczyn ustania, nie analizując istoty tej instytucji. Najogólniej ujmując, ustanie prawa oznacza, że prawo podmiotowe gaśnie, przestaje istnieć. Zdaniem S. Grzybowskiego, „ustanie prawa podmiotowego oznacza bowiem, że prawo to przestało istnieć, nieistniejące zaś prawo nie może nikomu przysługiwać”1. Bezpośrednim skutkiem każdego ustania prawa podmiotowego jest utrata tego prawa przez uprawnionego. Ustanie prawa jest następstwem zdarzeń prawnych, które nie są działaniami albo są działaniami. W przypadku, gdy ustanie prawa ma być następstwem działania, to z reguły wystarczy działanie samego uprawnionego. Jednakże, gdy ustanie prawa dotyka praw innych osób, wówczas ich zgoda jest niezbędna. Przykładowo, zwolnienie z długu następuje wówczas, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje (art. 508 KC)2. Skuteczność zrzeczenia się patentu przez uprawnionego jest uzależniona od zgody osób, którym służą prawa na patencie (art. 90 ust. 1 pkt 2 PrWłPrzem). To samo dotyczy zrzeczenia się przez uprawnionego prawa z rejestracji wzoru przemysłowego (art. 90 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 118 ust. 1 PrWłPrzem). Według S. Grzybowskiego wypadki ustania prawa podmiotowego są bardzo liczne i różnorodne, przy czym w zakresie stosunków zobowiązaniowych ustanie prawa jest z zasady konsekwencją treści i charakteru tych stosunków3. Prawo podmiotowe ustaje na skutek różnych zdarzeń prawnych. Z tej konstatacji wynika, że katalogi wskazywanych przez przedstawicieli doktryny przyczyn ustania mogą być odmienne. S. Grzybowski podkreśla, że do ustania prawa podmiotowego dochodzi przede wszystkim wskutek zrzeczenia się tego prawa przez uprawnionego, wykonania zobowiązania, upływu czasu, na jaki prawo zostało ustanowione4. Do ważniejszych przyczyn ustania prawa podmiotowego S. Grzybowski zalicza:1) śmierć osoby fizycznej, jeżeli chodzi o prawo niewchodzące w skład spadku, a więc o prawa niemajątkowe lub ściśle związane z osobą zmarłego;2) spełnienie się warunku rozwiązującego (art. 89 KC);3) zrzeczenie się;4) porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się jej własności; 5) niewykonywanie służebności przez dziesięć lat;6) nabycie prawa przez inną osobę;7) zupełne zniszczenie przedmiotu własności;8) utratę przez rzecz jej charakteru odrębnego przedmiotu własności i stanie się częścią składową innej rzeczy;9) upływ czasu trwania praw ograniczonych czasowo lub też z ustalonym terminem albo praw ograniczonych terminem z woli stron;10) wykonanie zobowiązania, datio in solutum, ważne złożenie do depozytu sądowego, potrącenie, a także odnowienie;11) niemożliwość świadczenie skutkiem okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada (art. 475 § 1 KC);12) osiągnięcie celu zobowiązania (prawa podmiotowego);13) zwolnienie z długu (art. 508 KC);14) rozwiązanie stosunku prawnego5. Pojęcie „ustanie praw wyłącznych” w odniesieniu do dóbr własności przemysłowej jest trudne do zdefiniowania, gdyż nie ma definicji normatywnej. Ponadto nie jest to termin powszechnie używany w piśmiennictwie prawa własności przemysłowej6, a w konsekwencji nie ma powszechnie uznanej definicji doktrynalnej7. Bardzo niewielu przedstawicieli doktryny odnosi się do pojęcia ustania praw wyłącznych. Zdaniem A. Szewca przez ustanie ochrony prawnej określonego dobra intelektualnego należy rozumieć każdą sytuację, w której tytuł ochronny udzielony na to dobro traci moc prawną, a skutkiem tego jest utrata prawa wyłącznego korzystania z tego dobra przysługującego jego właścicielowi i przejście tego dobra do tzw. domeny publicznej (domaine public), co jest równoznaczne z powszechną swobodą korzystania z niego w ramach wolności przemysłowej8, w granicach wyznaczonych przez prawo i zasady współżycia społecznego9. W konsekwencji można stwierdzić, że ustanie prawa wyłącznego do określonego dobra własności przemysłowej oznacza, że tytuł ochronny traci moc prawną w związku z zaistnieniem określonych przesłanek prawnych. Skutkiem ustania jest utrata prawa wyłącznego przez podmiot uprawniony, prawo to przestaje istnieć, a w konsekwencji nikomu nie przysługuje. Ustanie prawa wyłącznego powoduje zakończenie obowiązywania ochrony danego dobra oraz jego przejście do tzw. domeny publicznej. Ustanie prawa wyłącznego – w opinii niektórych przedstawicieli doktryny, np. J. Szwaji – jest swego rodzaju określeniem zbiorczym, kategorią zbiorczą, obejmującą unormowaną ustawowo liczbę przypadków, których wspólną99 cechą jest skutek w postaci utraty mocy danego prawa10. Ustanie praw następuje w różny sposób i z różnych przyczyn, jednakże podstawową cechą jest to, że wraz z wygaśnięciem następuje utrata praw wyłącznych do posługiwania się dobrem w sposób zawodowy i zarobkowy. Nie ma odrębnego postępowania prowadzącego do ustania praw wyłącznych. Skutek w postaci ustania tych praw jest wynikiem różnych zdarzeń prawnych. Niektóre z nich, np. upływ okresu ochrony, nie są związane z podjęciem jakichkolwiek czynności przez Urząd Patentowy. Przykładowo, zaleganie z uiszczeniem opłaty okresowej jest zdarzeniem prawnym, które samo powoduje wygaśnięcie prawa z rejestracji wzoru, jednakże przepisy wymagają potwierdzenia tego przez UP w drodze decyzji. Ustanie prawa wskutek unieważnienia następuje wprawdzie w rezultacie okoliczności, które miały miejsce przed jego udzieleniem, jednakże zdarzeniem prawnym powodującym ustanie prawa jest wydanie odpowiedniej decyzji przez UP11. Prawa wyłączne ustają przede wszystkim wskutek ich unieważnienia lub wygaśnięcia12. Można wskazać trzy przyczyny ustania praw wyłącznych do dóbr własności przemysłowej:1) ustanie praw wyłącznych w rezultacie ich wygaśnięcia;2) ustanie praw wyłącznych na skutek ich unieważnienia;3) uchylenie decyzji o udzieleniu prawa wyłącznego (umorzenie prawa wyłącznego)13.§ 2. Ustanie prawa z rejestracji wzoru przemysłowego Można wyróżnić dwie przyczyny ustania prawa z rejestracji wzoru przemysłowego:1) unieważnienie prawa z rejestracji wzoru przemysłowego (art. 117 PrWłPrzem) – ustawodawca odsyła w art. 117 do przepisu art. 89 PrWłPrzem (unieważnienie patentu)14 i nakazuje stosować go odpowiednio, tzn. z uwzględnieniem specyfiki dobra, którym jest wzór przemysłowy; jako dodatkową podstawę unieważnienia ustawodawca wskazał w art. 117 ust. 2 przesłankę wykorzystywania wzoru, które narusza prawa osobiste lub majątkowe osób trzecich;2) wygaśnięcie prawa z rejestracji wzoru przemysłowego – na podstawie art. 118 ust. 1 PrWłPrzem stosujemy do wzorów przemysłowych odpowiednio przesłanki wygaśnięcia patentu z art. 90 i 92 PrWłPrzem. Uważam, że rozwiązania prawne przyjęte przez polskiego ustawodawcę w odniesieniu do problematyki unieważnienia i wygaśnięcia wzorów przemysłowych nie są zadowalające i wymagają nowelizacji oraz dostosowania do standardów obowiązujących w prawie wspólnotowym. Obecna PrWłPrzem nie wprowadziła autonomicznego i spójnego wewnętrznie unormowania prawa wzorów przemysłowych. Za niewystarczające uważam uregulowanie tak doniosłej problematyki jak unieważnienie i wygaśnięcie praw z rejestracji wzorów przemysłowych w postaci przepisów odsyłających do prawa patentowego. Rozważenia wymaga, czy uzasadnione było skorzystanie przez ustawodawcę z instytucji odesłania dla unormowania zagadnień dotyczących ustania praw z rejestracji wzorów przemysłowych. Przepisy odsyłające ustanawiane są w celu uniknięcia w tekstach aktów prawnych dwukrotnego, a nawet kilkakrotnego powtarzania tych samych postanowień15. Mają one przyczyniać się – według przyjmowanych przez prawodawców zasad techniki prawodawczej – do zmniejszenia rozmiarów wydawanych aktów prawnych16. Funkcją przepisów odsyłających jest zapobieganie powtórzeniom, które mogłyby burzyć jedność systemu prawa17. Jako przyczyny odesłania wskazuje się próbę uzupełniania przepisów treściami zamieszczonymi w innym miejscu18 lub zapewnienie spójności prawa19. W konsekwencji, celem instytucji odesłania nie jest tworzenie nowych rozwiązań przez ustawodawcę, lecz odesłanie w tym zakresie do innych, już wydanych przepisów prawa20. Zastosowanie instytucji odesłania do unormowania tak doniosłych zagadnień, jak unieważnienie i wygaśnięcie praw wyłącznych do wzorów przemysłowych, było krytykowane przez niektórych przedstawicieli doktryny. Już w latach 70. M. Poźniak-Niedzielska podkreślała konieczność wyodrębnienia przepisów dotyczących ochrony wzorów zdobniczych21. W Polsce – przed uchwaleniem PrWłPrzem – wzory przemysłowe nosiły nazwę wzorów zdobniczych. Wzory zdobnicze, zarówno te objęte ochroną specjalną w ramach tzw. praw własności przemysłowej, jak i ochroną prawnoautorską, były wytworami jednej100 dziedziny twórczości – wzornictwa przemysłowego22. Ochrona wzorów zdobniczych pozostawała poza obrębem PrWyn, która normowała jedynie stosunki w zakresie wynalazków, wzorów użytkowych i projektów racjonalizatorskich. Przepisy dotyczące wzorów zdobniczych zostały zamieszczone w oddzielnym akcie prawnym, mianowicie w OchrWzZdRozp. Pomimo wyodrębnienia przez ustawodawcę ochrony wzorów zdobniczych i unormowania ich w odrębnym akcie prawnym, zagadnienia unieważnienia i wygaśnięcia praw wyłącznych nie były potraktowane autonomicznie. Podobnie jak w obecnie obowiązującej ustawie zastosowano odesłanie w tym zakresie do odpowiednich przepisów dotyczących unieważnienia i wygaśnięcia patentu. Prawo z rejestracji wzoru zdobniczego mogło być unieważnione w całości lub w części, jeżeli:1) brakowało ustawowych warunków wymaganych do zarejestrowania wzoru bądź2) wzór został zarejestrowany na rzecz osoby z innych powodów nieuprawnionej do uzyskania świadectwa ochronnego (art. 67 i 82 PrWyn w zw. z § 11 OchrWzZdRozp). Wygaśnięcie prawa z rejestracji następowało wskutek: 1) zrzeczenia się przez uprawnionego prawa z rejestracji na mocy oświadczenia woli złożonego wobec UP lub 2) zalegania z opłatą przez okres ponad 6 miesięcy (art. 70 i 82 PrWyn w zw. z § 11 OchrWzZdRozp)23. Jednym z argumentów przemawiających za niezbędnością autonomicznego unormowania instytucji unieważnienia i wygaśnięcia prawa z rejestracji jest wzrastające znaczenie wzorów przemysłowych w obrocie. Wzornictwo przemysłowe odgrywa bez wątpienia istotną rolę w życiu gospodarczym, zaś zewnętrzny wygląd (postać) produktów jest ważnym instrumentem promocji towarów, skutecznym narzędziem do uzyskania przewagi nad konkurentami, i dobrym sposobem na przyciągnięcie klienteli zainteresowanej oryginalną, zindywidualizowaną postacią przedmiotów na rynku europejskim24. § 3. Unieważnienie prawa z rejestracji wzoru przemysłowegoI. Unieważnienie prawa z rejestracji wzoru przemysłowego czy stwierdzenie nieważności decyzji o udzieleniu prawa wyłącznego Przedstawiciele doktryny bardzo rzadko definiują pojęcie „unieważnienia prawa wyłącznego” do dóbr własności przemysłowej. Przyjmuje się, że unieważnienie prawa z rejestracji – w przeciwieństwie do wygaśnięcia prawa – polega na całkowitym uznaniu tej ochrony za niebyłą z powodu niespełnienia wymagań potrzebnych do uzyskania ochrony. Wywołuje skutki ex tunc, tzn. sięga do początku ochrony prawnej danego przedmiotu własności przemysłowej25. Unieważnienie prawa z rejestracji wzoru przemysłowego można określić jako uzyskane w szczególnym postępowaniu przed UP urzędowe unicestwienie skutków prawnych udzielenia prawa wyłącznego adresatowi decyzji UP o nabyciu tego prawa26. Unieważnienie prawa z rejestracji wzoru przemysłowego może mieć miejsce wówczas, gdy nie zostały spełnione ustawowe przesłanki udzielenia tego prawa albo w przypadku udowodnienia, że wykorzystanie wzoru przemysłowego narusza cudze prawa osobiste lub majątkowe27. Unieważnienie prawa wyłącznego do wzoru stanowi – obok wygaśnięcia tego prawa – jedną z form ustania prawa. Wątpliwości wywołuje posługiwanie się zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie sądowym określeniem „unieważnienia prawa z rejestracji wzoru przemysłowego”. Tego terminu używa również ustawodawca w art. 117 PrWłPrzem. Popieram stanowisko tych przedstawicieli doktryny, którzy zarzucają, że jest to terminologia błędna. Według A. Szewca pojęcia: unieważnienia patentu, prawa z rejestracji czy praw ochronnych wydają się wyrażeniami niepoprawnymi28. Celem unieważnienia jest pewnego rodzaju weryfikacja błędnej decyzji administracyjnej, która na wniosek strony pokrzywdzonej ulega weryfikacji do stanu, zgodnie z którym powinna zostać wydana. Ponadto, jak podkreślają A. Szewc i G. Jyż, przez unieważnienie prawa z rejestracji wzoru przemysłowego dokonuje się jedynie unieważnienia samej decyzji administracyjnej, dzięki której prawo to zostało uzyskane. Jako przykład wskazuje, że przepisy bezpośrednio regulujące unieważnienie decyzji administracyjnej w doktrynie prawa administracyjnego określane są mianem stwierdzenia nieważności decyzji29, sam bowiem Rozdział 13 KPA jest zatytułowany: Uchylenie, zmiana oraz stwierdzenie nieważności decyzji. Z uwagi na powyższe, autor podkreśla, że zasadne jest stosowanie w zakresie unieważnienia prawa z rejestracji określenia wypracowanego przez doktrynę prawa administracyjnego. Stanowisko to potwierdza J. Szwaja, który101 podnosi, że nie można mówić o samym unieważnieniu prawa podmiotowego z rejestracji wzoru przemysłowego czy patentu. Unieważnieniu ulega bowiem sama decyzja, która przyznała dane prawo30. Jednak zarówno Szewc, Jyż, jak i Szwaja podkreślają, iż pomimo świadomości niepoprawności, a wręcz żargonowości tego pojęcia31, wyrażenie to jest zwięzłe, a co za tym idzie, wygodne w użyciu oraz powszechnie przyjęte w literaturze przedmiotu. Uważam, że posługiwanie się określeniem „unieważnienia prawa z rejestracji wzoru przemysłowego” nie jest właściwe i stanowi bez wątpienia pewien skrót myślowy. Prawa z rejestracji, podobnie jak inne prawa wyłączne, tj. patenty czy prawa ochronne, są prawami podmiotowymi i nie podlegają unieważnieniu. W prawie polskim nie istnieje instytucja unieważnienia prawa podmiotowego. W postępowaniu dotyczącym unieważnienia prawa wyłącznego dochodzi do zweryfikowania prawidłowości decyzji o udzieleniu tego prawa w tym znaczeniu, że kontroli poddawane jest rozstrzygnięcie UP, nie zaś prawidłowość samego przebiegu postępowania. W konsekwencji, w wyniku postępowania o unieważnienie następuje unieważnienie decyzji o udzieleniu prawa wyłącznego, nie zaś unieważnienie tego prawa32. Unieważnienie służy skorygowaniu błędu popełnionego przy udzielaniu prawa wyłącznego, polegającego na przyznaniu tego prawa pomimo niespełnienia ustawowych warunków. Występuje ono w związku z wadą decyzji o udzieleniu prawa wyłącznego i ma za podstawę okoliczność wcześniejszą od daty udzielenia prawa, istniejącą w chwili jego udzielenia33. W istocie chodzi o decyzję stwierdzającą nieważność decyzji o udzieleniu prawa wyłącznego34. Unieważnić można jedynie decyzję administracyjną będącą źródłem tego prawa35, a więc np. decyzję o udzieleniu prawa z rejestracji wzoru przemysłowego. W konsekwencji, unieważnienie polega na stwierdzeniu nieważności decyzji o udzieleniu prawa z rejestracji ze skutkiem retroaktywnym, sięgającym do początków biegu ochrony, tj. do daty zgłoszenia, jeżeli zostanie wykazane, że nie zostały spełnione ustawowe warunki udzielenia prawa wyłącznego. Przesłanką unieważnienia decyzji jest wymóg, by okoliczność uzasadniająca unieważnienie istniała już w chwili jej wydania, przy czym unieważnienie następuje w drodze decyzji administracyjnej, ze skutkiem retroaktywnym36.II. Uwagi ogólne dotyczące unieważnienia praw wyłącznych na dobrach własności przemysłowej W PrWłPrzem ustawodawca dokonał podziału przesłanek unieważnienia praw wyłącznych na dobrach niematerialnych na trzy katalogi. W pierwszym z katalogów zostały zawarte przyczyny unieważnienia praw z patentu. Katalog ten stanowi pewnego rodzaju wzorzec, do którego ustawodawca odsyła w zakresie unieważnienia praw ochronnych na wzorach użytkowych, praw z rejestracji wzorów przemysłowych i topografii układów scalonych. Drugi, autonomiczny katalog dotyczy podstaw unieważnienia praw ochronnych na znaki towarowe. Wreszcie trzeci katalog odnosi się do unieważnienia prawa z rejestracji oznaczeń geograficznych. W przypadku unieważniania prawa ochronnego na wzór użytkowy zastosowanie mają przepisy zawarte w art. 89 i 74 w zw. z art. 100 ust. 1 PrWłPrzem. Oznacza to, że obowiązują te same przesłanki, które powodują unieważnienie patentu. Analogiczne odesłanie można odnaleźć w art. 221 ust. 1 PrWłPrzem, które w zakresie regulacji praw z rejestracji topografii odsyła do unormowań zawartych w art. 74 i 89 PrWłPrzem. W zakresie stosowania przepisów o unieważnienie praw wyłącznych na wszystkie ze wskazanych dóbr nie stosuje się art. 91 PrWłPrzem, który ocenia wpływ unieważnienia patentu głównego na byt patentu dodatkowego37. Wydaje się, że unormowanie tak ważnego zagadnienia jak unieważnienie praw wyłącznych do wzorów użytkowych, przemysłowych i topografii przez ustawodawcę w drodze odesłania do przepisów odnoszących się do unieważnienia patentu, powoduje wiele niejasności ze względu na odmienny charakter poszczególnych dóbr38. Nie można uznać, że wszystkie z dóbr określonych przez ustawodawcę jako projekty wynalazcze są do siebie podobne. Zgodnie ze stanowiskiem S. Grzybowskiego wyrażenie „projekty wynalazcze” to głównie rozwiązania o charakterze technicznym lub techniczno-organizacyjnym39. Zdaniem zaś A. Szewca, projekty wynalazcze nie mają jednolitych cech, ponieważ wynalazki i wzory użytkowe to rozwiązania o charakterze technicznym, projekty racjonalizatorskie stanowią rozwiązania o charakterze techniczno-organizacyjnym i organizacyjnym, a nawet informatycznym, topografie układów scalonych to szczególne struktury półprzewodników, zaś wzory przemysłowe to rozwiązania zmierzające głównie do celów estetycznych40. Wobec powyższego warto byłoby rozważyć ustanowienie autonomicznych unormowań instytucji unieważnienia praw wyłącznych w odniesieniu do wzorów przemysłowych, użytkowych i topografii.102 Drugi katalog przesłanek unieważnienia dotyczy praw ochronnych na znaki towarowe. Unieważnienie prawa ochronnego na znak towarowy może nastąpić jedynie z przesłanek przedmiotowych. Stosownie bowiem do art. 164 PrWłPrzem, prawo ochronne na znak towarowy może być unieważnione na wniosek każdej osoby, która ma w tym interes prawny,...