Abstrakt

§ 1. Uwagi ogólne Ogólne reguły dziedziczenia ustawowego w Polsce pozostawały w zasadzie niezmienione od czasu uchwalenia Kodeksu cywilnego. W czasie tych niespełna 45 lat ich obowiązywania zmienił się ustrój polityczny, społeczny oraz administracyjny. Inne jest społeczeństwo i sposób życia poszczególnych jednostek wchodzących w jego skład. Przykładowo wzrosła przeciętna długość ludzkiego życia. W rezultacie dzieci nierzadko dochodzą do dziedziczenia po swoich rodzicach w średnim wieku lub później, co skłania do stawiania trudnych pytań o stopień ochrony osób dorosłych i samodzielnych. Uległ zmianie stopień zamożności społeczeństwa. Majątki podlegające dziedziczeniu nierzadko przedstawiają istotną wartość, a ich skład staje się coraz bardziej różnorodny i skomplikowany. Zmalała stabilność rodziny, wzrosła liczba rozwodów i ponownych małżeństw oraz związków nieformalnych. Fakt, że dokonały się pewne zmiany, nie budzi wątpliwości. Problemem, który wymaga refleksji, jest raczej to, czy są one tak doniosłe, żeby zmiana prawa była niezbędna. Dopiero pozytywne przesądzenie tej kwestii pozwala na postawienie pytania o zakres zmian, jakie powinny być dokonane i sposób ich przeprowadzenia.  Niektóre z przemian rzeczywistości społecznej i politycznej znalazły swoje odbicie w ustawodawstwie już wcześniej, czego przykładem są zmiany przepisów o dziedziczeniu ustawowym gospodarstw rolnych. Inne zmiany dokonywane do tej pory były niewielkie1. Pierwszą poważną zmianą przepisów regulujących dziedziczenie ustawowe stał się projekt przygotowany przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego2, wprowadzony do KC ustawą z 2.4.2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, która weszła w życie 28.6.2009 r.3. Celem tego artykułu nie jest szczegółowa analiza konkretnych rozwiązań przyjętych przez Komisję Kodyfikacyjną. Jest nim raczej próba przyjrzenia się problemom ogólniejszym, w szczególności założeniom stanowiącym podstawę budowy przepisów o spadkobraniu ustawowym. W tym opracowaniu chciałbym zwrócić uwagę, że ich wybór implikuje metody regulacji przepisów o dziedziczeniu ustawowym. Te założenia są pochodną wartości, jakimi kieruje się ustawodawca. W prawie spadkowym podstawowy konflikt wartości rozgrywa się zaś między swobodą testowania a jej różnorodnymi ograniczeniami.  Refleksja ogólna nie staje się zbyteczna przez to, że zmiany się już dokonały. Zresztą przeprowadzona nowelizacja przepisów o spadkobraniu ab intestato nie jest zapewne ostatnia. M. Pazdan zapowiada dalszą dyskusję na temat kolejności dziedziczenia małżonka4. W dalszej perspektywie można spodziewać się dyskusji nad innymi, ewentualnymi zmianami prawa spadkowego, które miałyby być realizowane w przyszłym Kodeksie cywilnym5.§ 2. Zasady reformy prawa spadkowegoI. Uwagi ogólne Żadna reforma podstawowych instytucji prawa cywilnego nie powinna być dokonywana w próżni. Nowelizacja KC zawsze jest działaniem poważnym. Powinna obejmować analizę całego systemu prawa cywilnego i skutków, jakie zmieniany zakres wywiera na tę całość. Nawet częściowa zmiana przepisów zawiera w sobie z natury przewartościowanie wielu podstawowych zasad społecznych, ponieważ KC sam w sobie wywiera wpływ na podstawowe wartości i struktury społeczne w danym czasie. Można sądzić, że to spostrzeżenie jest szczególnie aktualne na płaszczyźnie prawa spadkowego. Ilustruje je obserwacja: "Reguły dziedziczenia są w pewnym sensie kodem genetycznym społeczeństwa. Gwarantują, że następne...