Abstrakt

§ 1. WprowadzenieI. Schuldbrief – powszechny w Szwajcarii, nieznany w Polsce Prace kodyfikacyjne zawsze stanowią okazję do rozważenia wprowadzenia do systemu prawa nowych instytucji prawnych, które wzbogacałyby paletę rozwiązań będących do dyspozycji uczestników obrotu prawnego. Na szczególną uwagę z tego punktu widzenia zasługują instytucje występujące w innych systemach prawnych i cieszące się dużym zainteresowaniem praktyki. Kryteria te spełnia bardzo popularny w Szwajcarii Schuldbrief1, służący zabezpieczeniu wierzytelności na nieruchomości. Niniejsze opracowanie ma na celu zbadanie, czy i ewentualnie jakie, korzyści mogłyby wiązać się z wprowadzeniem odpowiednika szwajcarskiego Schuldbrief do polskiego prawa cywilnego w zestawieniu z występującymi już w rodzimym porządku prawnym instytucjami, zwłaszcza z hipoteką.  W przeciwieństwie do niemieckiego długu gruntowego, który był wielokrotnie omawiany w polskim piśmiennictwie2 i który występował w polskim systemie prawa aż do 31.12.1946 r.3, a którego ponowne wprowadzenie całkiem niedawno rozważano4, Schuldbrief jest w Polsce instytucją mniej znaną. W piśmiennictwie prawniczym można wskazać co najwyżej syntetyczne omówienia5 oraz wzmianki poczynione na marginesie innych rozważań6. Zbadanie przydatności Schuldbrief w polskich warunkach wymaga zatem na wstępie przedstawienia regulacji tego ograniczonego prawa rzeczowego w szwajcarskim systemie prawa cywilnego. Współczesnego kształtu Schuldbrief nie sposób zaś zrozumieć w oderwaniu od uwarunkowań historycznych występujących w okresie prac nad szwajcarskim Kodeksem cywilnym. Nieodzowne będzie zatem również zarysowanie tych okoliczności.II. Geneza i funkcje praw zastawniczych w Szwajcarii1. Prawa zastawnicze w pracach nad szwajcarskim Kodeksem cywilnym W okresie poprzedzającym powstanie szwajcarskiego Kodeksu cywilnego na mocy praw obowiązujących w poszczególnych kantonach występowało ogromne zróżnicowanie typów praw zastawniczych na nieruchomości (Grundpfandrechte)7. W sumie naliczono ponad sześćdziesiąt odmian tych praw8. Mimo tej różnorodności, można podzielić spotykane wówczas w obrocie prawa zastawnicze na nieruchomości na trzy grupy. Pierwsza z nich obejmowała prawa ukształtowane na wzór hipoteki, znanej prawu rzymskiemu, której charakterystyczną cechą było akcesoryjne zabezpieczenie dowolnej wierzytelności na całej nieruchomości. Ten typ dominował w zachodniej Szwajcarii w kantonach pozostających pod wpływem francuskiego Kodeksu cywilnego oraz prawa powszechnego9. Na przeciwległym biegunie znajdował się występujący w różnych odmianach Gült, wywodzący się ze średniowiecznego długu rentowego (Rentenkauf), stanowiącego sposób obchodzenia zakazu pobierania odsetek od pożyczek10. Był rozpowszechniony w kantonie Appenzell i centralnej Szwajcarii. Jego istota sprowadza się do obciążenia nieruchomości długiem, z którym wiąże się jedynie rzeczowa odpowiedzialność z jego przedmiotu. Takie ujęcie prowadzi do wniosku, że w rozważanym przypadku obciążona jest jedynie część nieruchomości odpowiadająca wysokości wierzytelności11. Formę pośrednią między hipoteką a Gült stanowiły rozmaite warianty Schuldbrief. Prawo to rozpowszechnione było we wschodniej Szwajcarii i w kantonie Solura (niem. Solothurn). Największe znaczenie w obrocie zyskała sobie zuryska odmiana Schuldbrief, która była wykorzystywana przede wszystkim jako lokata kapitału12. Szczegółowa prezentacja cech i funkcji tego ograniczonego prawa rzeczowego będzie przedmiotem dalszych rozważań.  Wobec tej różnorodności praw zastawniczych na nieruchomości autor projektu szwajcarskiego Kodeksu cywilnego, E. Huber, stanął przed dylematem: stworzyć nowy typ prawa zastawniczego na nieruchomości w miejsce dotychczas występujących w prawach kantonalnych czy dokonać143 ujednolicenia zastanych typów13. Mimo przedstawionych w raportach kilku kantonów postulatów wprowadzenia jednego typu prawa zastawniczego na nieruchomości, ostatecznie zdecydowano się na zachowanie trzech głównych typów, występujących już w okresie przedkodyfikacyjnym: hipoteki (uregulowanej w kodyfikacji pod nazwą Grundpfandverschreibung), Gült i Schuldbrief. Takie rozstrzygnięcie było podyktowane dążeniem do ułatwienia recepcji nowych rozwiązań i umożliwieniem stopniowego ich włączenia do obrotu prawnego w poszczególnych kantonach. Ujednolicenie miało zaś sprowadzać się do ograniczenia liczby typów praw zastawniczych z ponad sześćdziesięciu do trzech oraz wprowadzenia przepisów wspólnych dla wszystkich typów. Czynnikiem unifikującym miała być także księga wieczysta o jednolitej strukturze na szczeblu konfederacji, w której wszystkie prawa zastawnicze na nieruchomości są ujawniane14. Powyższe ustalenia prowadzą do wniosku, że szwajcarski system praw zastawniczych na nieruchomości nie stanowi realizacji idealnego modelu stworzonego wyłącznie z myślą o jak najpełniejszym urzeczywistnieniu założonych celów. Jest to raczej efekt ewolucji uwzględniającej nie tylko jurydyczną jakość przyjmowanych rozwiązań, ale także społeczne uwarunkowania zamierzonych reform. Przy rozważaniu celowości wprowadzenia rozwiązań wypracowanych w prawie szwajcarskim do polskiego porządku prawnego nie można pomijać tego aspektu.2. Funkcje praw zastawniczych W odniesieniu do praw zastawniczych na nieruchomości rozważa się w piśmiennictwie szwajcarskim dwie funkcje: zabezpieczenie osobistej wierzytelności oraz upłynnienie, mobilizację...