Abstrakt
§ 1. Uwagi wstępneI. Wprowadzenie Skutki czynów nieuczciwej konkurencji mogą przybierać znaczne rozmiary ekonomiczne, również ze względu na ich częstotliwość. Czyny te bowiem, poza jednorazowymi nieuczciwymi aktami, bywają efektem działalności o charakterze masowym, zakrojonej na wielką skalę. Czyny nieuczciwej konkurencji szkodzą interesom różnych podmiotów. Ich następstwa mogą być odczuwalne przez innych przedsiębiorców, w tym często konkurentów sprawcy deliktu nieuczciwej konkurencji, a także przez klientów (zwłaszcza konsumentów). Wskutek czynów nieuczciwej konkurencji cierpi również interes ogólny (publiczny), obejmujący potrzebę zachowania uczciwej konkurencji. Z tego względu pierwszorzędnym celem odpowiedzialności prawnej za czyny nieuczciwej konkurencji jest zachowanie lub przywrócenie stanu uczciwej konkurencji, który umożliwia prawidłowe funkcjonowanie gospodarki. Poza perspektywą ogólną, odpowiedzialność za czyny nieuczciwej konkurencji służyć ma również ochronie interesów indywidualnych, przewidywać dolegliwość, która jest reakcją na określone zjawiska w sferze tych interesów. Odpowiedzialność za czyny nieuczciwej konkurencji realizowana jest środkami cywilnymi, karnymi, a także administracyjnymi (celnymi). Ze względu na dominujący cywilnoprawny charakter regulacji zwalczania nieuczciwej konkurencji zasadnicze znaczenie mają środki cywilnoprawne. Taki model przyjęto w pierwszej polskiej ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926 r., jak również w obowiązującej obecnie ustawie z 1993 r., już od jej pierwotnej wersji1. Ewolucja odpowiedzialności w tej dziedzinie, dokonująca się w okresie ostatnich lat w polskim prawie, prowadzi jednak do wzmocnienia publicznoprawnych środków ochrony poprzez rozszerzenie zakresu penalizacji czynów nieuczciwej konkurencji oraz zwalczanie czynów nieuczciwej konkurencji kwalifikowanych jako praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów w postępowaniu przed Prezesem UOKiK.II. Podstawy prawne ochrony Zgodnie z art. 10bis Konwencji paryskiej o ochronie własności przemysłowej z 20.3.1883 r. kraje członkowskie Związku Ochrony Własności Przemysłowej zostały zobowiązane zapewnić przynależącym do Związku (osobom fizycznym i prawnym) skuteczną ochronę przeciw nieuczciwej konkurencji2. Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej (TRIPS)3 jest drugim aktem prawnym o charakterze międzynarodowym, który, choć bezpośrednio nie dotyczy zwalczania nieuczciwej konkurencji, ma znaczenie dla kwestii odpowiedzialności za czyny godzące w uczciwość konkurencji4. Odpowiedzialność za czyny nieuczciwej konkurencji stanowi w prawie europejskim zasadniczo domenę prawa krajowego. Jednakże dyrektywa Parlamentu i Rady Nr 2004/48/WE z 29.4.2004 r. w sprawie egzekwowania praw własności intelektualnej5, której celem jest wprowadzenie zharmonizowanych sankcji za naruszenie praw własności intelektualnej, może wpłynąć na system odpowiedzialności za czyny nieuczciwej konkurencji w niektórych państwach członkowskich UE. Zgodnie bowiem z tezą 13. preambuły dyrektywy, państwa członkowskie mogą rozszerzyć działania harmonizacyjne również na nieuczciwą konkurencję. Polski ustawodawca w procesie implementacji dyrektywy 2004/48/WE zrezygnował jednak z objęcia harmonizacją dziedziny nieuczciwej konkurencji i ograniczył się do wdrożenia postanowień dyrektywy jedynie do ustaw regulujących ochronę praw wyłącznych z zakresu własności intelektualnej6. Dyrektywa 98/27/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 19.5.1998 r. o nakazach zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów7 spowodowała wyodrębnienie w prawie polskim postępowania w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, prowadzonego przed Prezesem UOKiK8, którego celem jest piętnowanie w interesie publicznym m.in. takich czynów nieuczciwej konkurencji, które naruszają zbiorowe interesy konsumentów. Problematyka egzekwowania przepisów prawnych chroniących interesy konsumentów została uregulowana dodatkowo rozporządzeniem (WE) Nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 27.10.2004 r. w sprawie współpracy między organami krajowymi odpowiedzialnymi za egzekwowanie42 przepisów prawa w zakresie ochrony konsumentów (rozporządzeniem w sprawie współpracy w dziedzinie ochrony konsumentów)9. Modyfikacje w kwestii odpowiedzialności za czyny kwalifikowane jako nieuczciwe praktyki rynkowe wprowadza NieuczPrRynkU, implementująca dyrektywę 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.5.2005 r. o nieuczciwych praktykach handlowych10. W rezultacie odpowiedzialność za czyny nieuczciwej konkurencji w prawie polskim podlega zasadniczo regulacji zawartej w ZNKU z 1993 r., z uwzględnieniem odpowiednich przepisów KC. Czyny nieuczciwej konkurencji, kwalifikowane jednocześnie jako praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów, podlegają odpowiedzialności na podstawie art. 24–28 OchrKonkurU. Natomiast odpowiedzialność za delikty nieuczciwej konkurencji, które noszą znamiona nieuczciwych praktyk rynkowych, została uregulowana w NieuczPrRynkU.III. Modele odpowiedzialności cywilnoprawnej w europejskich regulacjach zwalczania nieuczciwej konkurencji W regulacjach zwalczania nieuczciwej konkurencji państw europejskich brakuje jednolitości w kwestii modelu odpowiedzialności cywilnoprawnej za czyny nieuczciwej konkurencji. Przyjmowane są różne modele regulacji odpowiedzialności cywilnoprawnej, co stanowi konsekwencję przyjmowania odmiennych koncepcji uzasadniających odpowiedzialność za czyn nieuczciwej konkurencji (w szczególności teorii o naruszaniu przez czyn nieuczciwej konkurencji prawa podmiotowego oraz przeciwstawionej jej teorii o deliktowej naturze odpowiedzialności za czyny nieuczciwej konkurencji)11. W części systemów krajowych odpowiedzialność cywilnoprawną wyznaczają regulacje ogólne odpowiedzialności w prawie cywilnym bez tworzenia odrębnej podstawy prawnej roszczeń. Przykładowo podstawą odpowiedzialności za czyny nieuczciwej konkurencji w prawie francuskim jest klauzula generalna zawarta w art. 1382 KC franc. (tout fait quelconque de l´homme, qui cause ŕ autrui un dommage, oblige celui par la faute duquel il est arrivé, ŕ le réparer), na podstawie której dochodzone są roszczenia odszkodowawcze (dommages-intérets) oraz o zaniechanie (cessation) działań grożących szkodą i podjęcie innych środków koniecznych do tego celu12. Również w krajach common law odpowiedzialność za czyny nieuczciwej konkurencji podlega ogólnym zasadom prawa deliktowego (law of torts), na podstawie którego można dochodzić odszkodowania (damages), wydania zysków przez sprawcę czynu nieuczciwej konkurencji (account of profits), a także odszkodowania w miejsce nakazu (damages in lieu of injunction) oraz odszkodowania o charakterze symbolicznym (nominal damages), gdy czyn został dokonany, lecz szkoda jeszcze nie wystąpiła. Spotykane są również regulacje polegające na zamieszczeniu poszczególnych roszczeń przy każdym z deliktów nieuczciwej konkurencji. Taką regulację przyjęto w austriackiej ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1984 r. oraz w polskiej ZNKU z 1926 r. W uregulowaniach tej ostatniej różnicowano katalog roszczeń przysługujących przedsiębiorcy w zależności od kategorii czynu nieuczciwej konkurencji. W niektórych ustawach o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (w szczególności w polskiej ZNKU z 1993 r. oraz w ustawie niemieckiej z 2004 r.) wprowadzone są regulacje szczególne odpowiedzialności za czyny nieuczciwej konkurencji. Tworzony jest również osobny system roszczeń – katalog własny roszczeń przeznaczonych do zwalczania nieuczciwej konkurencji. W takich przypadkach wątpliwości może budzić relacja szczególnej regulacji roszczeń w prawie zwalczania nieuczciwej konkurencji do ogólnych zasad odpowiedzialności w prawie cywilnym13. W odróżnieniu od ZNKU z 1926 r., która regulowała roszczenia przysługujące pokrzywdzonemu przedsiębiorcy w kilku przepisach, nadając im nieco odmienną treść w zależności od naruszonego prawa podmiotowego lub interesu przedsiębiorcy, ustawa obowiązująca normuje roszczenia cywilnoprawne w specjalnych artykułach, jednolicie w stosunku do wszystkich czynów nieuczciwej konkurencji. Podstawowym cywilnoprawnym instrumentem ochrony przedsiębiorcy przeciwko czynom nieuczciwej konkurencji są roszczenia, których może on dochodzić przed sądem powszechnym. Obowiązująca ustawa w art. 18 ust. 1 wymienia sześć typów roszczeń. Ponadto art. 18 ust. 2 uprawnia poszkodowanego do wystąpienia do sądu z wnioskiem dotyczącym przedmiotów bezpośrednio związanych z popełnieniem czynu nieuczciwej konkurencji. Wniosek ten jest w swej istocie roszczeniem,43 które, w odróżnieniu od roszczeń wymienionych w art. 18 ust. 1, może być zrealizowane jedynie drogą wydania przez sąd stosownego orzeczenia. System roszczeń przysługujących w Polsce podmiotom pokrzywdzonym czynami nieuczciwej konkurencji wykazuje liczne analogie do środków ochrony praw własności intelektualnej14. Model ochrony cywilnoprawnej przed czynami nieuczciwej konkurencji ma charakter mieszany15. Część roszczeń (m.in. roszczenie o zaniechanie, o usunięcie skutków, o złożenie oświadczenia) wzorowanych jest na modelu ochrony własności i innych praw podmiotowych, w szczególności dóbr osobistych16. Pozostałe roszczenia (o naprawienie szkód i wydanie bezpodstawnie uzyskanych korzyści), zakorzenione w ochronie deliktowej oraz w instytucji bezpodstawnego wzbogacenia, służyć mają odwróceniu majątkowych następstw czynów nieuczciwej konkurencji17. Ze względu na naturę interesów chronionych przez ZNKU dominujący jest majątkowy charakter tych roszczeń. Całokształt środków ochrony przed nieuczciwą konkurencją oddziaływać ma prewencyjnie i kompensacyjnie, a także w pewnym wąskim zakresie represyjnie. Realizacja roszczeń prowadzić ma przede wszystkim do odwrócenia stanu zagrażającego uczciwej konkurencji lub tej konkurencji szkodzącego, a także do usunięcia skutków takich czynów. Wobec przyjętego w ZNKU deliktowego modelu odpowiedzialności za czyny nieuczciwej konkurencji18 budzi zdziwienie mieszany (deliktowo-rzeczowy) charakter odpowiedzialności cywilnoprawnej za te czyny. Model ten miał swoje uzasadnienie na gruncie ZNKU z 1926 r., której osią konstrukcyjną było prawo podmiotowe bezwzględne – prawo do przedsiębiorstwa19. Sięganie wówczas do chroniących to prawo roszczeń negatoryjnych, stosowanych bez względu na podmiotową kwalifikację czynu, miało uzasadnienie systemowe. W obecnie obowiązującej ustawie brak podstaw do przyjęcia, iż chroni ona "własność przedsiębiorczą", rozumianą jako przedmiot wyłączności. Pierwszorzędnym celem ZNKU nie jest bowiem kreowanie i ochrona praw wyłącznych. Z tego względu prima facie trudno znaleźć uzasadnienie wprowadzenia do tej ustawy roszczeń typowych dla ochrony praw podmiotowych. Zastosowanie tego typu środków do czynów nieuczciwej konkurencji, a więc działań, które ze swej istoty nie polegają na naruszaniu praw podmiotowych, ma charakter wyjątkowy w systemie prawa. Na gruncie ZNKU roszczenia obronne i negatoryjne stosowane są bowiem w przypadku naruszenia lub zagrożenia naruszeniem nie tyle określonego dobra chronionego prawem wyłącznym, ile ustawowo chronionych interesów. Teoretycznie możliwe jest znalezienie prototypów wszystkich roszczeń przewidzianych w art. 18 ZNKU w konstrukcji odpowiedzialności deliktowej20. Mianowicie, na gruncie odpowiedzialności za czyny niedozwolone odpowiednikiem roszczenia o zaniechanie jest instrument przewidziany w art. 439 KC. Usuwanie skutków czynów niedozwolonych, w tym również składanie odpowiedniego oświadczenia, można rozpatrywać jako jeden ze sposobów naprawienia szkody w formie restytucji naturalnej (art. 363 § 1 zd. 1 KC). Taka interpretacja uczyniłaby model odpowiedzialności cywilnoprawnej za czyny nieuczciwej konkurencji bardziej spójnym. Usunęłaby również wątpliwości na temat relacji między roszczeniami z art. 18 ust. 1 pkt 1 i 3 ZNKU. Współgrałaby również z jednolitym deliktowym typem przedawnienia roszczeń z tytułu czynów nieuczciwej konkurencji, przewidzianym w art. 20 ZNKU. Jej dotkliwym praktycznie mankamentem są jednak dodatkowe przesłanki wymagane przy dochodzeniu środków ochrony deliktowej z art. 439 i 415 (w zw. z art. 363 § 1 zd. 1 KC), których nie stawia się, gdy dochodzone są roszczenia o zaniechanie czynów niedozwolonych, usunięcie ich skutków oraz złożenie oświadczenia – mianowicie przesłanka winy i wykazanie szkody jako następstwa czynu nieuczciwej konkurencji. Ze względu na ogromne praktyczne trudności z wykazywaniem wystąpienia tych przesłanek odpowiedzialności w przypadku deliktów nieuczciwej konkurencji, uporządkowanie modelu odpowiedzialności za czyny nieuczciwej konkurencji wyłącznie na podstawie modelu deliktowego nie znajdzie zwolenników. W praktyce stosowania ZNKU najbardziej skutecznymi środkami zwalczania nieuczciwej konkurencji okazały się roszczenia o zaniechanie, usunięcie skutków i złożenie oświadczenia, które są niezależne od kwalifikacji podmiotowej sprawcy czynu nieuczciwej konkurencji oraz wystąpienia i wielkości szkody z tego tytułu. Z tego względu w dalszej części opracowania roszczenia te będą traktowane jako środki szczególne przewidziane dla sankcjonowania czynów nieuczciwej konkurencji, podobne do roszczeń służących ochronie praw podmiotowych.44 IV. Stosunek regulacji szczególnej do zasad ogólnych odpowiedzialności cywilnoprawnej Wprowadzenie regulacji odpowiedzialności majątkowej do ZNKU, a także do ustaw z zakresu własności intelektualnej jest w znacznej mierze wynikiem zaszłości historycznych procesu ustawodawczego w Polsce. Przypomnieć bowiem trzeba, że przez całe dwudziestolecie międzywojenne brak było...