Abstrakt

§ 1. Uwagi wstępne W stosunkach cywilnoprawnych umowa jest zasadniczym instrumentem kształtowania ich treści. Skoro stosunki rodzinnoprawne należą do klasy stosunków cywilnoprawnych, również członkowie rodziny, a w szczególności małżonkowie, nie są wyłączeni z możliwości umownego kształtowania swoich stosunków prawnych, zwłaszcza majątkowych. Stosunki majątkowe małżonków są jednak tak doniosłe dla kształtowania materialnych podstaw bytu rodziny i tak istotnie wpływają na jej funkcjonowanie, że ustawodawca (chyba w każdym państwie) wskazuje ustrój majątkowy uznany za obowiązujący małżonków, jeżeli nie postanowili inaczej. W państwach zachodnioeuropejskich ewolucja unormowań stosunków majątkowych zmierzała na ogół od rozdzielności majątkowej i uprawnień męża do zarządzania majątkiem żony ku poszerzeniu, a ostatecznie ku pełnemu równouprawnieniu męża i żony w kształtowaniu ustroju majątkowego i w zakresie zarządu majątkiem. W Niemczech wprowadzenie ustroju wspólności zysków (Zugewinngemeinschaft) jako ustroju ustawowego uważano za postępowe rozwiązanie, polepszające sytuację prawną żony. We Francji już w 1804 r. Kodeks cywilny przewidywał wspólność niektórych praw majątkowych, jednak z dominacją męża w zakresie zarządzania majątkiem. Dopiero reforma z 1965 r. wprowadziła ustrój wspólności dorobku i pełne równouprawnienie małżonków w tym zakresie. Rozbudowano także niezależną od ustroju majątkowego ochronę niektórych istotnych dla rodziny praw majątkowych w postaci tzw. statut imperatif de base. Wybór najbardziej dogodnego ustroju majątkowego należy do małżonków. W tym zakresie małżonkowie mają pełną swobodę działania. Nie jest jednak dopuszczalne tworzenie innego ustroju niż przewidziany w ustawie. Na ogół jednak nupturienci, a nawet już małżonkowie, nieczęsto zdają sobie sprawę z tego, że mogą oni od początku wybrać dogodny ustrój majątkowy, i dlatego w razie ich milczenia w tej kwestii obowiązuje ich ustrój przewidziany w ustawie. Po 1989 r. ustroje umowne zyskują w Polsce co raz większą doniosłość ze względu na swobodę działalności gospodarczej.  Zawarte w KRO regulacje dotyczące umownych ustrojów majątkowych pomiędzy małżonkami zostały poddane zmianom na mocy ustawy z 17.6.2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw1. W piśmiennictwie zgodnie bowiem podkreślano, że poprzednio istniejące unormowania nie odpowiadały już dokonanym po 1989 r. w Polsce zmianom politycznym oraz gospodarczym. Gospodarkę centralnie sterowaną zastąpiono wolnorynkową. Wzrosło znaczenie własności prywatnej. Ożywił się w sposób znaczący obrót cywilnoprawny między osobami fizycznymi. Małżonkowie prowadzący działalność gospodarczą napotykali nieznane im dotychczas problemy odnoszące się do ich ustroju majątkowego2. Wskazywano również, że w nowych warunkach społecznych i gospodarczych nałożony został "zbyt ciasny gorset" na majątkowe umowy małżeńskie3. W takiej sytuacji postulat zmiany przepisów KRO regulujących małżeńskie stosunki majątkowe był jak najbardziej zasadny4.  Reforma przepisów KRO regulujących małżeńskie stosunki majątkowe dotyczyć miała dwóch płaszczyzn. Pierwsza z nich odnosiła się do optymalnego dla ochrony interesów małżonków i dobra rodziny ukształtowania uprawnień małżonków do majątku nabytego w czasie trwania małżeństwa. Druga zaś dotyczyła stosunków małżonków z osobami trzecimi, a zwłaszcza z wierzycielami5. W odniesieniu zaś do umownych ustrojów majątkowych konieczne było poszerzenie swobody umownego kształtowania ustroju majątkowego przez małżonków. Dokonano tego przez wprowadzenie możliwości przyjęcia ustroju rozdzielności majątkowej z rozliczeniem dorobku i ewentualnym wyrównaniem udziałów. Jak się podkreśla, ustrój ten może być skuteczny w sytuacji, w której jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą na własny rachunek albo wykonuje wolny zawód6. Prace nad reformą KRO podjęte zostały w 1998 r. przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Cywilnego działającą przy Ministrze Sprawiedliwości. Zaowocowały one uchwaleniem w 2004 r. wspomnianej na wstępie ustawy. W ramach nowelizacji zmieniony został tytuł Działu III. Zamiast dotychczasowego: "Stosunki majątkowe między małżonkami", wprowadzono: "Małżeńskie ustroje majątkowe". Zmiana ta ma akcentować pluralizm majątkowych reżimów małżeńskich, w ramach których każdy wyczerpująco określa relacje prawne między małżonkami, przy jednoczesnym zachowaniu swobody ich kształtowania w ramach reżimów umownych7.  Zaproponowana zmiana wydaje się trafna, aczkolwiek podniesione zostało również, iż poprzednie brzmienie tytułu Działu III było bardziej adekwatne do treści tego tytułu. Zawiera on bowiem nie tylko przepisy dotyczące małżeńskich ustrojów majątkowych, ale i przepisy dotyczące szerszej problematyki, jak np. przepisy odnoszące się do odpowiedzialności za zobowiązania drugiego małżonka.  Zasadna jest również zmiana tytułu Rozdziału II, Działu III z: "Zmiana lub wyłączenie wspólności ustawowej" na: "Umowne ustroje majątkowe". Ta innowacja jest oczywiście konsekwencją przyjętej zmiany tytułu Działu III. Lepiej też, aniżeli miało to miejsce poprzednio, akcentuje22 swobodę umownego kształtowania małżeńskich ustrojów majątkowych.  W ramach Rozdziału II wprowadzono dodatkowy podział na oddziały. Takie ujęcie porządkuje przepisy zawarte w tym rozdziale, czyniąc je bardziej czytelnymi. I tak, po przepisach ogólnych (Oddział 1) następują kolejno oddziały dotyczące: wspólności majątkowej, rozdzielności majątkowej oraz rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków. Taka też systematyka została przyjęta w niniejszym artykule. Odpowiada ona więc przyjętej przez ustawodawcę systematyce przepisów KRO regulujących umowne ustroje majątkowe.§ 2. Ogólna charakterystyka małżeńskich umów majątkowychi ich rodzajeI. Pojęcie majątkowej umowy małżeńskiej Wyjaśnienia pojęcia umowy w ogólności należy szukać w piśmiennictwie prawniczym z zakresu części ogólnej prawa cywilnego, a nawet w teorii prawa. Chociaż w prawie cywilnym nie ma definicji umowy, jednak na podstawie przepisów regulujących zawarcie umowy przyjmuje się, że przez umowę rozumie się czynność prawną, której koniecznym elementem jest uczestnictwo co najmniej dwóch stron oraz złożenie zgodnego oświadczenia woli przez wszystkie strony8. Takie ujęcie podkreśla proces jej kształtowania, a pomija zarówno funkcję społeczną umowy, jak i zawarty w niej stosunek prawny. We współczesnej cywilistyce przyjmuje się, że zawieranie umowy (składanie oświadczeń woli) i powstały w ich wyniku stosunek prawny o określonej treści, stanowią integralną całość9.  W obrocie prawnym umowy spełniają różne funkcje społeczne, i dlatego dąży się do zróżnicowania regulacji prawnej poszczególnych typów umów. Nie każda umowa powoduje powstanie obowiązku świadczenia. W każdym razie umowa cywilnoprawna kreuje stosunek cywilnoprawny między jej stronami, ale często reguluje organizacyjne elementy stosunku cywilnoprawnego. Małżonkowie mogą uregulować stosunki majątkowe między sobą na drodze umowy. Składają wtedy oświadczenia woli, zgodnie wskazując ustrój majątkowy, w jakim chcą pozostawać w czasie trwania małżeństwa. Umowa ta mieści się więc w klasie umów cywilnoprawnych. Określa ona strukturę stosunków majątkowych wchodzących w skład ustroju majątkowo-małżeńskiego10. Umowa majątkowa kreuje stosunek prawny między małżonkami. Wywołuje skutek w postaci powstania stosunku prawnego wspólności majątkowej, zmiany stosunku prawnego ustawowej wspólności majątkowej, ustania stosunku prawnego tej wspólności, wreszcie może powodować skutek w postaci niezawiązania stosunku prawnego wspólności, który powstałby, gdyby nupturienci nie wyłączyli go, zawierając umowę o rozdzielności majątkowej11.  Zgodnie z art. 47 § 1 zd. 1 KRO małżonkowie mogą w drodze umowy zawartej w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć, ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków.  Wobec takiego brzmienia wspomnianego przepisu, w piśmiennictwie powstał spór w odniesieniu do pojęcia małżeńskiej umowy majątkowej. Podkreślano m.in., że umowa majątkowa jest swoistą umową, której celem jest ustanowienie ustroju majątkowego kształtującego stosunki majątkowe między małżonkami w sposób odmienny od przewidzianego w przepisach o wspólności ustawowej12. Tak więc pojęciem małżeńskiej umowy majątkowej nie należy obejmować umownych przesunięć określonych przedmiotów majątkowych między poszczególnymi majątkami małżonków, w szczególności z majątku wspólnego do odrębnego13. Wskazuje się również na organizacyjny charakter rozpatrywanej umowy. Istota jej bowiem ma polegać na ustaleniu zasad, według których kształtować się mają stosunki majątkowe małżonków14.  Według innych autorów, treść art. 47 § 1 zd. 1 KRO nie wyklucza możliwości obrony innego stanowiska. Uznano za nietrafny pogląd, że zawarta między małżonkami umowa, której treścią jest tylko objęcie wspólnością lub wyłączenie z niej oznaczonego przedmiotu majątkowego, nie jest małżeńską umową majątkową, ponieważ takie umowy zmierzające do zmiany reżimu prawnego określonego przedmiotu małżonkowie mogą zawierać na ogólnych zasadach prawa cywilnego, a zwłaszcza np. umowy sprzedaży czy darowizny. Jak się ponadto podkreśla, krytykowane zapatrywanie nie tylko nie uwzględnia treści art. 47 § 1 zd. 1 KRO, ale również zawiera w sobie poważne nieporozumienie23 odnośnie do charakteru wspólności ustawowej oraz małżeńskich umów majątkowych, które mogą tę wspólność modyfikować15. Nie jest więc ścisłe stwierdzenie, że małżeńska umowa majątkowa polega tylko na ustaleniu zasad, według których kształtuje się ustrój majątkowy małżonków. Umowna zmiana tych zasad następuje bowiem tylko wówczas, gdy małżonkowie postanawiają przyjąć ustrój rozdzielności. Jeżeli natomiast dokonują jedynie rozszerzenia lub ograniczenia wspólności ustawowej, to wówczas nie dochodzi do zmiany zasad ustroju, ale w grę wchodzi tylko zmiana zakresu majątku wspólnego. Trudno jest zaś zaprzeczyć, że wspomniany zakres ulega zmianie także wówczas, gdy modyfikacja dotyczy tylko indywidualnie oznaczonego składnika majątkowego. Tak więc zmiana reżimu prawnego oznaczonego przedmiotu majątkowego, polegająca na włączeniu tego przedmiotu lub wyłączeniu go z majątku wspólnego, jest zawsze rozszerzeniem lub ograniczeniem wspólności. A do osiągnięcia takiego skutku służą właśnie małżeńskie umowy majątkowe16.  Podsumowując przedstawione uprzednio zapatrywania, można stwierdzić, że w piśmiennictwie, w rozpatrywanej materii, ukształtowały się dwie zasadnicze grupy poglądów. Zgodnie z pierwszą z nich, małżeńska umowa majątkowa polega jedynie na ustaleniu zasad, według których kształtuje się ustrój majątkowy małżonków, i zgodnie z tym założeniem może ona polegać na włączeniu do majątku wspólnego (albo wyłączeniu z niego) jedynie określonych kategorii przedmiotów majątkowych. Zgodnie zaś z drugim zapatrywaniem, małżeńska umowa majątkowa może określać nie tylko zasady, według których ukształtowany zostaje ustrój majątkowy małżeński, ale jej przedmiotem mogą być również przesunięcia konkretnego przedmiotu majątkowego między majątkami małżonków.  Rozpatrując kwestie związane z pojęciem małżeńskiej umowy majątkowej, należy zwrócić większą uwagę na to, czy została ona zawarta przed powstaniem małżeństwa, czy też już w czasie jego trwania. Zasadnie zwrócono bowiem uwagę, że małżeńska umowa majątkowa ma charakter wyłącznie organizacyjny w sytuacji, w której zawierają ją przyszli małżonkowie. Jeżeli zaś wspomniana umowa zawarta zostaje w czasie trwania małżeństwa, to modyfikuje ona już istniejący ustrój majątkowy. Tak więc czysta konstrukcja umowy o charakterze organizacyjnym odnosi się do umowy zawartej przed wstąpieniem w związek małżeński. Natomiast w razie zawarcia tej umowy w czasie trwania małżeństwa i zmiany istniejącego ustroju wspólności majątkowej albo wprowadzenia innej postaci tej wspólności zamiast rozdzielności majątkowej, stwierdza się, że majątkowa umowa zawarta przez małżonków może powodować jednocześnie przesunięcie określonych praw między majątkami małżonków. Może więc wywierać skutek rozporządzający17.  Jeżeli małżonkowie zawierają umowę w czasie trwania małżeństwa, to niepodobna jest ograniczyć małżeńskich umów majątkowych tylko do przesunięć między masami majątkowymi małżonków określonych rodzajów przedmiotów majątkowych. Umowa taka może również dotyczyć konkretnego przedmiotu. Jako przykład można podać sytuację, w której małżonkowie decydują się na objęcie wspólnością majątkową nieruchomości nabytej przez jednego z małżonków przed zawarciem małżeństwa. W jej efekcie nieruchomość "przejdzie" z majątku osobistego jednego z małżonków do majątku wspólnego. Przyjęcie zapatrywania, że przedmiotem małżeńskich umów majątkowych mogą być przesunięcia między majątkami małżonków tylko określonych kategorii przedmiotów, oznaczałoby, że małżonkowie w takim wypadku musieliby zawrzeć np. umowę sprzedaży czy darowizny. Stanowiłoby to ograniczenie swobody zawierania małżeńskich umów majątkowych oraz ograniczenie swobody w kształtowaniu ich treści, ale byłoby także jurydycznie wadliwe. Takie ograniczenie nie znajduje uzasadnienia w obowiązujących przepisach, co więcej, oznaczałoby to, że przy wykładni art. 47 § 1 zd. 1 KRO nie kierowano by się treścią tego przepisu. Natomiast przepis ten postanawia, że małżonkowie mogą, w drodze umowy, wspólność ustawową np. rozszerzyć. Przejście nieruchomości z majątku osobistego do majątku wspólnego małżonków jest niewątpliwie takim rozszerzeniem.  Wydaje się, że wyłączenie nieruchomości z majątku osobistego jednego z małżonków do majątku wspólnego i odwrotnie jest możliwe tylko w formie intercyzy. Zauważmy bowiem, że przed przeniesieniem własności nieruchomości należy ona wyłącznie (niepodzielnie) do małżonka (do jednej osoby), wskutek umowy wchodzi do majątku wspólnego i staje się przedmiotem wspólności łącznej (bezudziałowej). Powstaje więc pytanie, co miałoby być przedmiotem umowy zwykłej (powszechnej według KC), np. darowizny, czy cała nieruchomość, czy jakiś udział. Odpowiedź jest jedna: ani jedno, ani drugie. Małżonek-właściciel nieruchomości nie przenosi prawa własności całej nieruchomości, ponieważ zachowuje współuprawnienie do niej jako całości w ramach wspólności łącznej, ani nie przenosi jakiegoś udziału, ponieważ w tej wspólności nie ma udziałów. Sporządzenie jurydycznie czystej i poprawnej umowy z zakresu powszechnego obrotu według KC jest chyba niemożliwe. Nie może to być umowa darowizny albo sprzedaży przenosząca nieruchomość z majątku wspólnego do majątku osobistego jednego z małżonków, ponieważ darczyńca, zbywca i jego małżonek mają niepodzielne współuprawnienie do przedmiotu, którym rozporządzają. Nie jest jednak dopuszczalne rozporządzanie24 udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie w tym przedmiocie, a którego nie ma w chwili przenoszenia prawa (art. 35 KRO). Trudno więc wyobrazić sobie prawidłową formułę umowy, np. darowizny, lub innej postaci zbycia prawa własności, którą notariusz miałby zamieścić w umowie przenoszącej przedmiot majątkowy z majątku wspólnego do osobistego jednego z małżonków. Natomiast sformułowanie woli małżonków o włączeniu np. nieruchomości należącej do majątku osobistego jednego małżonka do majątku wspólnego lub odwrotnie jest zrozumiałe i nie powinno budzić wątpliwości, ponieważ jest realizowane w wyniku swoistej czynności prawnej, jaką jest małżeńska umowa majątkowa. Ta czynność prawna małżonków, przewidziana w KRO dla realizacji zamiaru poszerzenia albo ograniczenia wspólności majątkowej, jest właściwa dla przenoszenia praw majątkowych między majątkiem wspólnym małżonków a majątkiem osobistym każdego z nich.  Ustawodawca nie ogranicza swobody małżonków co do tego, czy np. rozszerzenie wspólności ustawowej ma odnosić się do pewnego rodzaju przedmiotów, czy też tylko do indywidualnie oznaczonej rzeczy. Rozwiązanie takie należy uznać za zasadne. Przyjęcie odmiennego zapatrywania mogłoby podważać sens art. 47 § 1 zd. 1 KRO.  Natomiast przeniesienie prawa do składników majątkowych między majątkami osobistymi każdego z małżonków może być dokonane przy zastosowaniu zwykłych umów przewidzianych w powszechnym obrocie.II. Treść umowy majątkowej Jak się podkreśla, jedną z cech charakteryzujących związek małżeński, jako stosunek prawny, jest wąski margines swobody woli podmiotów tego stosunku w kształtowaniu jego treści. Regułą jest, że zawarcie małżeństwa wywołuje skutki wynikające z przepisów bezwzględnie obowiązujących. Do nielicznych wyjątków, w których znajduje pewien wyraz wola małżonków, zaliczyć...