Abstrakt

§ 1. Uwagi wstępne Praktycznie nieznane w Polsce są osiągnięcia włoskiej doktryny i orzecznictwa dotyczącego ograniczonych praw rzeczowych. Niniejsze opracowanie ma za zadanie przybliżyć regulację ograniczonych praw rzeczowych zawartą we włoskim Kodeksie cywilnym. W dyskusji nad nowym polskim Kodeksem cywilnym interesujące rozwiązania prawa włoskiego mogą być źródłem inspiracji dla polskiego ustawodawcy.  We Włoszech obowiązuje zasada numerus clausus ograniczonych praw rzeczowych, które są regulowane przepisami Kodeksu cywilnego1, a w przypadku dzierżawy wieczystej – również aktami o randze ustawowej (ustawa Nr 607 z 22.7.1966 r. o przepisach dotyczących emfiteuzy2, ustawa Nr 1138 z 18.12.1970 r. o nowych przepisach dotyczących emfiteuzy3, ustawa Nr 270 z 14.6.1974 r. o przepisach dotyczących emfiteuzy4. Nie istnieje ogólna regulacja dotycząca ograniczonych praw rzeczowych; ustanowienie, wykonywanie, przenoszenie czy wygaśnięcie każdego z ograniczonych praw rzeczowych jest uregulowane dla każdego z nich osobno. Do ograniczonych praw rzeczowych zaliczane są zarówno prawa uprawniające do korzystania z rzeczy (prawo zabudowy, dzierżawa wieczysta, prawo użytkowania, prawo używania, prawo zamieszkiwania, służebności oraz ciężary gruntowe), jak i prawa służące zabezpieczeniu wierzytelności (zastaw oraz hipoteka). We Włoszech występuje odpowiednik ksiąg wieczystych dla rejestracji praw związanych z nieruchomościami. Prawa rzeczowe dotyczące nieruchomości ujawnia się bowiem w specjalnym rejestrze prowadzonym przez Urząd Rejestru Nieruchomości właściwy dla miejsca położenia nieruchomości. Ujawniane w nim są m.in.:1) umowy przenoszące własność nieruchomości;2) umowy ustanawiające, przenoszące lub modyfikujące prawo użytkowania na nieruchomościach, prawo zabudowy, prawo dzierżawy wieczystej;3) umowy ustanawiające współwłasność powyższych praw;4) umowy ustanawiające lub modyfikujące służebności gruntowe, prawo używania nieruchomości oraz prawo zamieszkiwania;5) akty zrzeczenia się powyższych praw;6) postanowienia sądu, na mocy których przenoszona jest własność nieruchomości lub innych praw rzeczowych na nieruchomości;7) akty affrancazione nieruchomości oddanej w dzierżawę wieczystą;8) umowy najmu lub dzierżawy nieruchomości zawarte na okres powyżej 9 lat. Powyższe czynności prawne nie wywołują skutku wobec osoby trzeciej, która nabyła prawo do nieruchomości na mocy czynności prawnej ujawnionej w rejestrze przed jej wpisaniem. Przy określaniu pierwszeństwa praw rzeczowych na nieruchomości liczy się kolejność wpisu w rejestrze. § 2. Charakterystyka poszczególnych ograniczonych praw rzeczowychI. Służebności (servitu) Służebność gruntowa5 w prawie włoskim (art. 1027–1099 KC włos.), podobnie jak w prawie polskim, jest ograniczonym prawem rzeczowym na nieruchomości obciążonej (fondo servente) na korzyść i dla użytku nieruchomości władnącej (fondo dominante) dla zwiększenia jej użyteczności. Właściciel nieruchomości obciążonej nie jest zobowiązany do jakiegokolwiek świadczenia na rzecz uprawnionego z tytułu służebności, chyba że przepisy prawa stanowią inaczej. 1. Ustanowienie Służebności gruntowe mogą być ustanowione przymusowo lub dobrowolnie. Mogą powstać w sposób pierwotny: przez zasiedzenie i destinazione del padre della famiglia, oraz pochodny: w wyniku umowy, dziedziczenia testamentowego lub wyroku sądowego. Nieruchomości władnąca i obciążona nie muszą być nieruchomościami graniczącymi ze sobą ani sąsiednimi, wystarczające jest kryterium zwiększenia użyteczności. W KC włos. nie ma służebności osobistych. W doktrynie przyjmuje się, że służebność może zostać ustanowiona na czas określony, dla czynności prawnej ustanowienia służebności można określić termin początkowy lub końcowy oraz warunek zawieszający lub rozwiązujący6. Możliwa jest sytuacja, w której dwie nieruchomości są jednocześnie względem siebie nieruchomością władnącą i obciążoną, w takim wypadku obie służebności są niezależne od siebie i wygaśnięcie jednej z nich nie wpływa na istnienie drugiej.  Doktryna wyłączyła istnienie służebności na rzecz przedsiębiorstwa7. Orzecznictwo wytworzyło natomiast służebność zakazu konkurencji8, która przyznaje uprawnionemu prawo domagania się od właściciela nieruchomości obciążonej powstrzymania się od realizacji na niej działalności gospodarczej konkurencyjnej z działalnością gospodarczą, dla prowadzenia której jest przeznaczona93 nieruchomość władnąca (pod warunkiem że działalność gospodarcza jest tego samego rodzaju). Istnieją wątpliwości, czy taka służebność może być ustanowiona na czas nieokreślony, czy też musi być ograniczona czasowo; w doktrynie przyjmuje się, że maksymalnym okresem, na jaki może zostać ustanowiona służebność zakazu konkurencji, jest 5 lat. Dopuszczalne jest ustanowienie służebności dla zagwarantowania korzyści przyszłych, jak również ustanowienie służebności celem wzniesienia budynku lub w związku z planowanym nabyciem nieruchomości, ale w takim przypadku ustanowienie służebności nie wywoła skutku rzeczowego do momentu wybudowania budynku lub nabycia nieruchomości. W doktrynie przyjmuje się, że taka umowa ma jedynie skutek obligacyjny, zaś skutek rzeczowy wywoła z chwilą wybudowania budynku lub nabycia nieruchomości. Jest to czynność prawna o skutku rzeczowym pod warunkiem zawieszającym. Służebność taka nie może powstać po 10 latach od dnia zawarcia umowy (przedawnienie)9, nie może również zostać przeciwstawiona osobie, która przed ziszczeniem się warunku nabyła nieruchomość obciążoną służebnością10.2. Służebności przymusowe Jeżeli właściciel nieruchomości ma prawo żądać od właściciela innej nieruchomości ustanowienia niezbędnej służebności, w razie braku umowy o ustanowienie służebności (w formie pisemnej i wpisu do rejestru – forma ustanowienia służebności), służebność ustanawiana jest konstytutywnym wyrokiem sądu. Może zostać również ustanowiona aktem władzy publicznej. W wyroku określa się sposób wykonywania służebności i wysokość odszkodowania dla właściciela nieruchomości obciążonej. Przed zapłatą odszkodowania właściciel nieruchomości obciążonej może oponować przeciwko sposobowi wykonywania służebności. W doktrynie istnieją wątpliwości co do tego, czy służebność przymusowa jest stosunkiem prawnym o charakterze wzajemnym (w przeciwieństwie do dobrowolnej) i czy w razie niezapłacenia odszkodowania właściciel nieruchomości obciążonej może żądać zwolnienia jego nieruchomości ze służebności11. Kwestią sporną jest również, czy może on skorzystać z zarzutu non adimpleti contractus. Istnieje zasada numerus clausus służebności przymusowych.A. Służebność przeprowadzenia rur wodociągowych przez cudzy grunt i służebność odprowadzania nieczystości przez grunt sąsiada Właściciel nieruchomości jest zobowiązany do umożliwienia przeprowadzenia przez swoją nieruchomość wody każdego rodzaju, również czasowo, dla innej...