Abstrakt

§ 1. Systematyka ograniczonych praw rzeczowych W prawie szwajcarskim wyróżnia się dwa zasadnicze rodzaje ograniczonych praw rzeczowych: prawa do używania rzeczy (Nutzungsrechte) i prawa do wartości rzeczy (Wertrechte). Do pierwszej grupy należą służebności. Druga kategoria obejmuje prawa zastawnicze, które umożliwiają uprawnionemu spieniężenie obciążonego przedmiotu i zaspokojenie się z uzyskanej w ten sposób sumy2. Pośrednie miejsce w tej systematyce zajmują ciężary realne (Grundlasten), które łączą w sobie cechy praw do korzystania z rzeczy oraz do ich wartości. Z jednej bowiem strony uprawniony może z tego tytułu otrzymywać korzyści (choć niekoniecznie z obciążonej rzeczy), z drugiej zaś z ciężarem realnym wiąże się odpowiedzialność rzeczowa, która umożliwia uprawnionemu, w razie zwłoki ze spełnianiem należnych mu świadczeń, zaspokojenie się z sumy uzyskanej przez spieniężenie przedmiotu ciężaru realnego3. Podobnie jak w wielu innych europejskich systemach prawnych, również w prawie szwajcarskim obowiązuje zasada numerus clausus praw rzeczowych. W konsekwencji przyjmuje się także regułę zamkniętej listy ograniczonych praw rzeczowych. Dopuszczalne jest zatem powoływanie do życia jedynie takich ograniczonych praw rzeczowych, które należą do ustawowo uregulowanych typów4. Pomimo obowiązywania zasady numerus clausus, w doktrynie i praktyce zaakceptowano jednak przewłaszczenie na zabezpieczenie5. W doktrynie i orzecznictwie wyróżnia się także tzw. zobowiązania realne (Realobligationen). Od ograniczonych praw rzeczowych odróżnia je względność stosunku prawnego. Natomiast podmioty zobowiązane, a niekiedy również uprawnione w ramach takich zobowiązań, są wskazywane przez rzeczowe uprawnienie albo przez posiadanie, a więc za pośrednictwem instytucji przynależących do prawa rzeczowego6. Ograniczone prawa rzeczowe zostały uregulowane w szwajcarskim Kodeksie cywilnym w trzech tytułach. Tytuł 21 (art. 730–792 KC szwajc.) dotyczy służebności oraz ciężarów realnych. Prawa zastawnicze na nieruchomości zostały uregulowane w Tytule 22 (art. 793–883 KC szwajc.). Natomiast zastawowi na ruchomości poświęcono Tytuł 23 (art. 884–918 KC szwajc.). W przepisach szwajcarskiego Kodeksu cywilnego poświęconych ograniczonym prawom rzeczowym nie wyodrębniono postanowień ogólnych, odnoszących się do wszystkich uregulowanych tam praw. Poszczególne kwestie wspólne dla różnych typów ograniczonych praw rzeczowych są uregulowane przez odesłanie albo osobno wśród przepisów dotyczących danego typu prawa.§ 2. Ogólna charakterystyka ograniczonych praw rzeczowychI. Sposoby nabycia i wygaśnięcia Ograniczone prawa rzeczowe powstają według schematu obowiązującego dla przeniesienia własności. Model ten obejmuje dwa elementy. Pierwszy z nich to tzw. prawna przyczyna, tytuł nabycia prawa (Erwerbsgrund). Drugi określa się jako akt, sposób nabycia prawa (Erwerbsakt). Powstanie prawa wymaga zaistnienia obydwu elementów7. Wyjątki od tej reguły są nieliczne i zostaną uwzględnione przy omawianiu poszczególnych typów ograniczonych praw rzeczowych. Wśród zdarzeń prawnych, które mogą stanowić tytuł nabycia prawa, wymienia się przede wszystkim czynność prawną, orzeczenie sądu, zasiedzenie oraz ustawę8. Z kolei akt nabycia prawa w przypadku ograniczonych praw rzeczowych na nieruchomości dokonuje się przez wpis prawa do księgi wieczystej (por. art. 731 ust. 1, art. 799 ust. 1 KC szwajc.). Natomiast w przypadku praw obciążających66 rzecz ruchomą, akt nabycia dokonuje się przez przeniesienie posiadania (por. art. 884 ust. 1 KC szwajc.). Do wygaśnięcia ograniczonych praw rzeczowych dochodzi w następstwie różnorodnych zdarzeń prawnych, specyficznych dla poszczególnych typów tych praw. Jedyną uniwersalną przyczyną wygaśnięcia ograniczonego prawa rzeczowego jest całkowite unicestwienie jego przedmiotu (por. art. 734, art. 748 ust. 1, art. 786 ust. 1, art. 801 KC szwajc.). Inne przypadki wygaśnięcia ograniczonych praw rzeczowych zostaną przedstawione przy omawianiu poszczególnych typów tych praw.II. Pierwszeństwo Kolizje między ograniczonymi prawami rzeczowymi rozstrzyga się w zasadzie według reguły prior tempore, potior iure. Panuje w tej materii jednomyślność zarówno w piśmiennictwie, jak i w orzecznictwie, chociaż zasada ta nie została w ustawodawstwie sformułowana w ogólnej postaci9. Wyprowadza się ją przez uogólnienie szczegółowych regulacji. Zasadę pierwszeństwa określanego według chwili zarejestrowania wniosku o wpis w księdze wieczystej w dzienniku ksiąg wieczystych wyraża w odniesieniu do ograniczonych praw rzeczowych na nieruchomościach art. 972 KC szwajc. Natomiast w przypadku zastawu zasada ta została sformułowana w art. 893 ust. 3 KC szwajc. Reguła określania pierwszeństwa ograniczonych praw rzeczowych według czasu ich powstania nie ma charakteru absolutnego. System prawny dopuszcza pewne odstępstwa od podstawowego modelu. Po pierwsze, można umownie określić pierwszeństwo w inny sposób. Po drugie, w niektórych przypadkach ustawa uprzywilejowuje prawa powstałe później względem uprzednio istniejących. Wreszcie po trzecie, reguły pierwszeństwa między prawami zastawniczymi na nieruchomości mogą zostać zmodyfikowane w ramach systemu stałych miejsc hipotecznych, który zostanie bliżej scharakteryzowany w punkcie poświęconym tym prawom10. Szczególne problemy powstają w przypadku obciążenia tej samej nieruchomości jednocześnie prawem zastawniczym i służebnością bądź ciężarem realnym. Związane są ze sposobem zaspokojenia wierzyciela zastawniczego, który polega na spieniężeniu obciążonego przedmiotu. Istnienie służebności bądź ciężaru realnego obniża wartość nieruchomości, i tym samym zmniejsza szanse uzyskania zaspokojenia wierzyciela. Należy rozpatrzyć tutaj dwa przypadki: gdy służebność bądź ciężar realny mają pierwszeństwo przed prawem zastawniczym oraz to prawo zastawnicze wyprzedza służebność albo ciężar realny. W dalszych rozważaniach – w celu uproszczenia wywodu – będzie analizowana relacja między prawem zastawniczym a służebnością. Poczynione ustalenia w całości należy odnieść także do ciężaru realnego. Przepisy Kodeksu cywilnego nie zawierają szczególnej regulacji odnośnie do pierwszej sytuacji, w której to służebność ma wyższe pierwszeństwo niż prawo zastawnicze. Zasada prior tempore, potior iure zostaje, w razie egzekucji z obciążonej nieruchomości w celu zaspokojenia wierzyciela zastawniczego zrealizowana w ten sposób, że nabywca uzyskuje własność nieruchomości wraz z obciążeniem służebnością o wyższym pierwszeństwie (por. art. 135 ust. 1 SchKG11). Prowadzi to oczywiście do obniżenia wylicytowanej sumy, z której może się zaspokoić wierzyciel zastawniczy12. W odniesieniu natomiast do sytuacji, gdy pierwszeństwo przysługuje prawu zastawniczemu, szczególne reguły zostały określone w art. 812 KC szwajc. Jeżeli wierzyciel zastawniczy wyraził zgodę na ustanowienie służebności, to obciążenia o niższym pierwszeństwie trwają mimo zlicytowania nieruchomości, obniżając cenę uzyskaną ze sprzedaży (a contrario z art. 812 ust. 2 KC szwajc.). Jeżeli natomiast kolejne obciążenia zostały ustanowione bez zgody wierzyciela zastawniczego, to zgodnie z art. 812 ust. 2 KC szwajc. wygasają one wskutek egzekucyjnej sprzedaży, o ile szkodzą prawu zastawniczemu, mającemu wyższe pierwszeństwo13. Rozwiązanie to jest urzeczywistnione w przepisach procesowych w postaci tzw. podwójnego wezwania (Doppelaufruf) (art. 142 SchKG). Procedura ta obejmuje w pierwszym etapie wystawienie na licytację nieruchomości przy uwzględnieniu obciążających ją służebności. Jeżeli uzyskana cena wystarcza do zaspokojenia wierzyciela zastawniczego, to nieruchomość przechodzi na nabywcę wraz z obciążeniami (art. 5667 lit. a VZG)14. Uzyskanie przez wierzyciela zastawniczego pełnego zaspokojenia świadczy bowiem o tym, że ustanowienie służebności nie miało negatywnego wpływu na prawo zastawnicze o wyższym pierwszeństwie. Nie została zatem spełniona określona w art. 812 ust. 2 KC szwajc. przesłanka wygaśnięcia służebności15. Jeżeli pierwsza licytacja nie doprowadzi do uzyskania sumy pozwalającej na pełną realizację prawa zastawniczego, następuje druga licytacja, na którą nieruchomość jest wystawiona bez obciążeń. Jeżeli po zaspokojeniu wierzyciela zastawniczego pozostanie nadwyżka, przeznacza się ją na odszkodowanie dla osób, które utraciły swoje służebności (art. 56 lit. b VZG). Jednakże gdy druga licytacja nie doprowadziła do uzyskania wyższej oferty niż pierwsza, nieruchomość przypada zwycięzcy pierwszej licytacji wraz z obciążeniami związanymi ze służebnościami o niższym pierwszeństwie niż prawo zastawnicze (art. 56 lit. c VZG)16.III. Ograniczone prawa rzeczowe właściciela Ograniczone prawa rzeczowe mogą istnieć przede wszystkim na cudzej rzeczy. W romańskiej tradycji prawnej terminu iura in re aliena używa się nawet jako synonimu ograniczonych praw rzeczowych. W niektórych systemach prawnych dopuszcza się jednak również występowanie ograniczonych praw rzeczowych przysługujących właścicielowi obciążonej rzeczy. Należy do nich również prawo szwajcarskie. Teoretyczne uzasadnienie dopuszczalności ograniczonych praw rzeczowych na własnej rzeczy jest stosunkowo łatwe na gruncie germańskiej koncepcji własności. Ograniczone prawa rzeczowe różnią się tam od własności jedynie ilościowo, a nie jakościowo, stanowiąc jej wycinek (Teilungstheorie). Przy takim ujęciu właściciel może ze swojego prawa wydzielić poszczególne uprawnienia, składające się na ograniczone prawo rzeczowe, i zachować je dla siebie obok okrojonego prawa własności17. Znacznie trudniej jest pogodzić występowanie ograniczonych praw na własnej rzeczy z romańską...