Abstrakt

§ 1. Ogólne uwagi dotyczące niemieckiego prawa rzeczowego (Sachenrecht)I. Źródła prawa rzeczowego Zasadnicza cześć przepisów dotyczących prawa rzeczowego zawarta jest w Kodeksie cywilnym1, w Księdze III – Prawo rzeczowe (Sachenrecht, §§ 854–1296 KC niem.)2. Księga ta podzielona jest na osiem Rozdziałów, które kolejno regulują: posiadanie (Besitz, §§ 854–872 KC niem.), przepisy ogólne o prawach na gruntach (Allgemeine Vorschriften über Rechte an Grundstücken, §§ 873–902 KC niem.), własność (Eigentum, §§ 903–1011 KC niem.), służebności (Dienstbarkeiten, §§ 1018–1093 KC niem.), prawo pierwokupu (Vorkanfsrecht, §§ 1094–1104 KC niem.), ciężary realne (Reallasten, §§ 1105–1112 KC niem.), hipotekę, dług gruntowy i dług rentowy (Hypothek, Grundschuld, Rentenschuld, §§ 1113–1203 KC) oraz prawo zastawu na rzeczach ruchomych i prawach (Pfaudrecht an beneglichen Sachen und an Rechten, §§ 1204–1296 KC niem.). Ponadto w Części ogólnej KC niem. zawarte są przepisy dotyczące głównego przedmiotu praw rzeczowych, tj. rzeczy (Sache), jak też pojęć pochodnych (§§ 90–103 KC niem.). Pewna część istotnych dla problematyki prawa rzeczowego przepisów znajduje się poza Kodeksem. Wśród przepisów regulujących pozakodeksowe typy praw rzeczowych należy przede wszystkim wymienić ustawę o prawie zabudowy3 (Gesetz über das Erbbanerecht, regulującą, zgodnie z nazwą, prawo zabudowy) oraz ustawę o własności lokali i prawie do lokalu mieszkalnego4 (regulującą m.in. będące ograniczonymi prawami rzeczowymi prawo do lokalu mieszkalnego i prawo do lokalu użytkowego). Ważne, również z punktu widzenia prawa materialnego, regulacje znajdują się ponadto w ustawie o księgach wieczystych (Grundbuchordnung)5, która zawiera przepisy o postępowaniu wieczystoksięgowym i ustroju ksiąg wieczystych.II. Zasady prawa rzeczowego61. Bezwzględny charakter praw rzeczowych Istotą, a zarazem główną funkcją praw rzeczowych, jest przyporządkowanie (Zuordnung) poszczególnym osobom określonych rzeczy (lub wyjątkowo innych przedmiotów majątkowych)7. Wyraża się to z jednej strony w przyznaniu danej osobie uprawnień władczych (Herrschaftsrecht) w stosunku do rzeczy, a z drugiej strony w zagwarantowaniu przez system prawny ochrony tych uprawnień poprzez możliwość wyłączenia wszystkich innych osób od władania rzeczą. Prawa rzeczowe są więc prawami bezwzględnymi (absolute Rechte), skutecznymi przeciw każdemu8.2. Zasada numerus clausus praw rzeczowych Swoboda powoływania praw rzeczowych jest wyraźnie ograniczona poprzez zakaz powoływania innych rodzajów praw rzeczowych niż te przewidziane przez ustawę (Typenzwang). Ponadto ograniczona jest możliwość kształtowania treści poszczególnych praw rzeczowych; przepisy dotyczące treści tych praw mają zasadniczo charakter bezwzględnie wiążący (Typenfixierung). 3. Zasada jawności (Publizitätsgrundsatz) Zasada jawności praw rzeczowych wynika z postulatu zapewnienia każdemu zainteresowanemu wiedzy o stosunkach prawnorzeczowych9. W odniesieniu do praw na gruntach prowadzi to do jawności i powszechności ksiąg wieczystych (urzędowego rejestru gruntów) oraz konstytutywnego charakteru wpisu w księgach wieczystych. Zasadniczo bowiem wszelkie zmiany stosunków prawnorzeczowych dotyczące gruntów wymagają dla swojej skuteczności dokonania odpowiedniej zmiany w księdze wieczystej. W odniesieniu natomiast do rzeczy ruchomych prawa rzeczowe uzewnętrzniane są poprzez posiadanie (faktyczne władztwo nad rzeczą). Przeniesienie posiadania jest konieczne dla skuteczności czynności prawnorzeczowych mających za przedmiot rzecz ruchomą. Z wpisem w księdze wieczystej oraz z posiadaniem łączy się ustawowe domniemanie uprawnienia do rozporządzania rzeczą; zaniechanie przez uprawnionego ujawnienia sytuacji42 prawnorzeczowej umożliwia nabycie prawa od nieuprawnionego przez osobę działającą w dobrej wierze.4. Zasada szczegółowości (Spezialitätsgrundsatz) Z charakteru praw rzeczowych wynika, że rzecz przyporządkowana pewnej osobie powinna być w wystarczającym stopniu określona; konkretne prawo rzeczowe może bowiem odnosić się do jednej, indywidualnie oznaczonej rzeczy10. Dalszą konsekwencją zasady szczegółowości jest uzależnienie skuteczności czynności rozporządzających od takiego określenia przedmiotu rozporządzenia, które pozwala na jego zindywidualizowanie (Bestimmtheitsgrundsatz)11.5. Zasada abstrakcyjności (Abstraktionsprinzip)  W niemieckim prawie cywilnym wyraźnie odróżnia się pojęcie czynności zobowiązującej (Verplichtungsgeschäft) oraz czynności rozporządzającej (Verfügungsgeschäft), tj. takiej, której bezpośrednim skutkiem jest przeniesienie, obciążenie, zmiana treści lub zniesienie prawa podmiotowego (Trennungsgrundsatz). Dlatego też dla wywołania zmian prawnorzeczowych nie wystarcza sama czynność zobowiązująca – konieczna do tego jest oddzielna (w sensie prawnym) czynność rzeczowa (rozporządzająca). Każda z tych czynności jest odrębnym zdarzeniem prawnym. W oparciu o to rozróżnienie KC niem. przyjmuje na gruncie prawa rzeczowego, że istnienie, ważność i treść czynności zobowiązującej nie wpływa bezpośrednio na istnienie, ważność i treść czynności rozporządzającej12. Brak czynności zobowiązującej (causae) lub niezgodność między treścią czynności zobowiązującej a treścią czynności rozporządzającej prowadzi jedynie do powstawania względnego roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Zasada ta może być w pewnym zakresie złagodzona przez strony poprzez zastrzeżenie przy czynności rozporządzającej warunku odpowiedniej treści, odsyłającego do czynności zobowiązującej (przy czym warunek taki powinien być wyraźnie uzgodniony i jest dopuszczalny wyłącznie wtedy, gdy strony pozostają w niepewności co do ważności czynności zobowiązującej13.  Niezależność sfery zobowiązania od sfery prawnorzeczowej jest jedną z przyczyn, które doprowadziły do rozwoju i rozpowszechnienia czynności powierniczych (Treuhand) na gruncie prawa niemieckiego, w szczególności dotyczy to stosowania praw rzeczowych jako zabezpieczenia roszczeń wynikających ze stosunków obligacyjnych (np. przewłaszczenie na zabezpieczenie).III. Podziały praw rzeczowych1. Typy podmiotowych praw rzeczowych Konsekwencją przyjęcia numerus clausus praw rzeczowych jest możliwość enumeratywnego wskazania dopuszczalnych przez prawo praw rzeczowych. Katalog praw rzeczowych obejmuje następujące prawa:1) prawo własności (Eigentum); 2) prawo zabudowy (Erbbaurecht); 3) użytkowanie (Nießbrauch);4) służebności gruntowe (Grunddienstbarkeiten);5) ograniczone służebności osobiste [beschränkte persönliche Dienstbarkeiten, wraz ze swoistym rodzajem tej służebności, jakim jest służebność (prawo) mieszkania – Wohnungsrecht];6) prawo do lokalu mieszkalnego (Dauerwohnrecht);7) prawo do lokalu użytkowego (Dauernutzungsrecht);8) ciężary realne (Reallasten);9) hipotekę (Hypothek);10) dług gruntowy (Grundschuld);11) dług rentowy (Rentenschuld);12) prawo zastawu (Pfandrecht). Sporny natomiast jest charakter wzmianki w księdze wieczystej (Vormerkung), prawa pierwokupu (Vorkaufsrecht) oraz ekspektatywy prawa rzeczowego (dingliches Anwartschaftsrecht), które można uważać raczej za pewne pozycje prawne poprzedzające nabycie prawa rzeczowego niż za samodzielne prawa rzeczowe14.2. Własność i ograniczone prawa rzeczowe Zasadniczym podziałem praw rzeczowych jest podział na prawo własności i inne (ograniczone) prawa rzeczowe (beschränkte dingliche Rechte). Kryterium podziału stanowi w tym wypadku zakres uprawnień wobec rzeczy. Prawo własności umożliwia władztwo nad rzeczą w najszerszym, dozwolonym przez ustawę zakresie, w zasadzie z wyłączeniem innych podmiotów. Ograniczone prawa rzeczowe natomiast uprawniają do władztwa nad rzeczą w mniejszym zakresie z uwzględnieniem interesów właściciela. W tym kontekście często określa się uprawnienia wynikające z ograniczonych praw rzeczowych jako swego rodzaju "odszczepienia" (Abspaltung) prawa własności, tj. pochodne niektórych ściśle określonych uprawnień właściciela, które w tym zakresie...