Abstrakt

§ 1. Pojęcie kapitału zakładowego i akcjiI. Uwagi wprowadzające Kapitał zakładowy jest jedną z centralnych instytucji spółki akcyjnej i spółek kapitałowych w ogólności. Uznaje się go za czynnik determinujący naturę spółki akcyjnej. Wskazanie kwoty kapitału zakładowego w statucie stanowi niezbędną przesłankę zawiązania spółki akcyjnej (art. 304 § 1 pkt 4 KSH). Towarzyszy on spółce przez cały czas trwania.  Kapitał zakładowy z jednej strony odzwierciedla minimalną wartość majątku, który wszyscy akcjonariusze łącznie powinni wnieść do spółki tytułem wkładów na pokrycie obejmowanych akcji. Z drugiej strony wyznacza ograniczenia dysponowania przez spółkę majątkiem na rzecz akcjonariuszy. Znaczenie kapitału zakładowego ujawnia się zatem zarówno na etapie zawiązania spółki, jak i w toku jej funkcjonowania. Kapitał zakładowy jest czynnikiem wpływającym na kształt relacji korporacyjnych między spółką a akcjonariuszami.  Kapitał zakładowy dzieli się na akcje o równej wartości nominalnej (art. 302 KSH). Wartość nominalna wyznacza minimalną wartość wkładu potrzebnego do pokrycia pojedynczej akcji. Odstępstwa od zrównania sumy wartości nominalnej akcji i kwoty kapitału zakładowego mają charakter wyjątkowy i występują przejściowo w związku z korzystaniem z niektórych trybów podwyższenia kapitału zakładowego (podwyższenie warunkowe).  Charakter prawny kapitału zakładowego determinuje okoliczność, iż jest on stałą kwotą, oznaczoną przez cały czas trwania spółki i podlegającą zmianom jedynie w sformalizowanym trybie. Zasadniczo chodzi tu o tryb właściwy dla zmiany statutu. Na kwotę kapitału zakładowego nie wpływa okoliczność, czy akcjonariusze wnieśli wkłady, jaka była wartość wkładów (w szczególności to, czy wartość wkładów nie została zawyżona), ani to, czy spółka posiada majątek odpowiadający kwocie kapitału. Podczas gdy wartość majątku spółki jest zmienna, kapitał zakładowy pozostaje na stałym poziomie.  Kapitał zakładowy nie może być niższy od ustawowego minimum, które dla spółki akcyjnej wynosi obecnie 500 000 zł (art. 308 § 1 KSH). Przepisy szczególne przewidują wyższe progi1. Z zastrzeżeniem wspomnianego minimum akcjonariusze mają swobodę wskazania kwoty kapitału zakładowego. Nie istnieje obowiązek ustalenia tej kwoty na poziomie adekwatnym w stosunku do przedmiotu działalności spółki, rozmiarów prowadzonej działalności bądź innych czynników.  Obowiązek posiadania kapitału zakładowego przez spółki akcyjne przewiduje prawo europejskie2. II. Funkcje kapitału zakładowego1. Funkcja ochrony wypłacalności spółki Zasadniczą funkcją kapitału zakładowego jest ograniczanie wpływu straty poniesionej przez spółkę w następstwie niekorzystnych zjawisk gospodarczych bądź niegospodarności na zdolność wypełniania zobowiązań wobec wierzycieli. Kapitał zakładowy zwiększa margines wypłacalności spółki. Strata bilansowa do wysokości kapitału zakładowego nie prowadzi do niewypłacalności, rozumianej jako nadwyżka zobowiązań nad całością majątku. Część majątku przewyższająca majątek potrzebny do pokrycia zobowiązań wobec wierzycieli kompensuje bowiem w sensie rachunkowym uszczuplenie spowodowane stratą. Nie każda strata oznacza niewypłacalność spółki, ponieważ spółka posiada "więcej" majątku niż dokładnie tyle, ile jest potrzebne do zaspokojenia roszczeń wierzycieli. Instrumentami pozwalającymi na wypełnianie przez kapitał zakładowy tej funkcji jest nakaz wniesienia przez akcjonariuszy majątku o wartości co najmniej równej kwocie kapitału zakładowego (art. 309, 329, 344 § 2 KSH) oraz zakaz dysponowania na rzecz akcjonariuszy majątkiem odpowiadającym kwocie kapitału zakładowego (art. 344 § 1 KSH). Wniesienie wkładów na pokrycie co najmniej części kapitału zakładowego jest przesłanką zawiązania spółki i podwyższenia kapitału zakładowego. Świadczenia na rzecz akcjonariuszy są ograniczone do nadwyżki ponad to, co przekracza kwotę kapitału zakładowego (oraz inne nienaruszalne fundusze). Przyznanie wyższych świadczeń wymaga obniżenia kapitału zakładowego, co prowadzi do uruchomienia instrumentów ochrony wierzycieli spółki (art. 456 KSH). Majątek wniesiony przez akcjonariuszy i wyłączony od przeznaczenia na ich rzecz jest "wkładem" akcjonariuszy w ochronę przed niewypłacalnością spółki. Instytucja kapitału zakładowego nie sprowadza się jednak do udzielenia wierzycielom gwarancji posiadania przez spółkę środków równych kwocie kapitału zakładowego. Wkłady wniesione przez akcjonariuszy nie tworzą bowiem wyodrębnionego funduszu, który byłby utrzymywany jako nienaruszalny depozyt w interesie wierzycieli. Nie istnieją ograniczenia dysponowania poszczególnymi przedmiotami wkładów. Wkłady, podobnie jak inne składniki majątkowe, podlegają procesowi surogacji w toku prowadzonej działalności gospodarczej. Ochronie podlega wartość majątku potrzebnego do pokrycia kapitału zakładowego,31 nie zaś jego poszczególne składniki. Ochrona przyjmuje zatem charakter wartościowy (abstrakcyjny), nie zaś przedmiotowy3.  Majątek spółki podlega wprawdzie ograniczeniom dysponowania w stosunkach między spółką a akcjonariuszami, jednocześnie służy jednak prowadzeniu działalności spółki, a zatem może zostać w toku tej działalności utracony. Kapitał zakładowy nie wpływa na pozbawienie żadnej części majątku spółki jego funkcji gospodarczej jako podstawy prowadzenia działalności. Utrata majątku odpowiadającego kwocie kapitału zakładowego nie rodzi obowiązku akcjonariuszy odtworzenia tego majątku. Obowiązek taki byłby sprzeczny z wyłączeniem osobistej odpowiedzialności akcjonariuszy za zobowiązania spółki (art. 301 § 5 KSH). Akcjonariusze ponosiliby ryzyko niepowodzenia przedsięwzięcia i odpowiadali wprawdzie nie bezpośrednio wobec wierzycieli spółki, ale wobec samej spółki, której wypłacalność w stosunku do wierzycieli musieliby zagwarantować4. Kapitał zakładowy nie chroni zatem przed utratą majątku w następstwie prowadzonej działalności. Majątek odpowiadający kwocie kapitału zakładowego podlega natomiast odtworzeniu ze środków wypracowanych przez samą spółkę. Zakazana jest wypłata dywidendy czy spełnianie innych świadczeń na rzecz akcjonariuszy kosztem zysku wypracowanego przez spółkę, jeżeli zysk ten jest potrzebny do uzupełnienia utraconego pokrycia kapitału (art. 348 § 1 KSH). Wypłata w takich warunkach uniemożliwiałaby niezwłoczne uzupełnienie. Kapitał zakładowy nie jest zatem funduszem zasilanym wyłącznie jednorazowo (w związku z zawiązaniem spółki i podwyższeniem kapitału), ale podlega odtworzeniu pod warunkiem osiągnięcia przez spółkę pozytywnych wyników.  Opisaną funkcję kapitału zakładowego można w pewnym uproszczeniu określić mianem swoistej funkcji gwarancyjnej. Określenie to jest jednak tylko konwencją terminologiczną, stosowaną w braku bardziej adekwatnego terminu. Nie istnieje bowiem fundusz sensu stricto, który stanowiłby gwarancję dla wierzycieli. Różnice w interpretacji pojęcia funkcji gwarancyjnej były źródłem nieporozumień pojawiających się wokół kapitału zakładowego5. Dziś spór ten jest zamknięty. Swoista funkcja gwarancyjna kapitału zakładowego prowadzi do ochrony wypłacalności spółki wobec wierzycieli.  Kapitał zakładowy trzeba postrzegać jako korelat wyłączenia osobistej odpowiedzialności akcjonariuszy za zobowiązania spółki (art. 301 § 5 KSH), a równocześnie konsekwencję przekonania ustawodawcy o potrzebie ochrony wierzycieli spółek akcyjnych. Przekonanie to jest charakterystyczne dla tradycji prawnej kontynentalnej Europy. Ustawodawca zakłada, iż tylko wtedy można dopuścić do obrotu spółkę odpowiadającą za zobowiązania wyłącznie swoim majątkiem, jeżeli zostanie ona wyposażona w majątek startowy przez akcjonariuszy, a majątek ten będzie chroniony przed zwrotem na ich rzecz. Kapitał zakładowy stanowi "cenę" płaconą przez akcjonariuszy w zamian za wyłączenie osobistej odpowiedzialności. Jest instrumentem rozłożenia ryzyka wynikającego z prowadzenia działalności gospodarczej między akcjonariuszami a wierzycielami. Ryzyko obciąża w pierwszej kolejności akcjonariuszy: jako pierwsi tracą oni środki zaangażowane tytułem wkładów. Wierzyciele ponoszą natomiast uszczerbek dopiero w razie niewypłacalności spółki. Akcjonariusze ryzykują jednak wyłącznie utratę inwestycji w spółkę, ich odpowiedzialność jest w sensie ekonomicznym ograniczona kwotą inwestycji. W ten sposób kapitał zakładowy zapewnia kompromis między zwolnieniem akcjonariuszy od jakichkolwiek następstw niepowodzenia przedsięwzięcia a osobistą odpowiedzialnością całym majątkiem.  System ochrony kapitału zakładowego jest podobny do systemu rozłożenia ryzyka obejmującego komandytariusza (art. 112-113 KSH). Sumę komandytową można funkcjonalnie postrzegać jako uproszczony odpowiednik kapitału zakładowego. Komandytariusz odpowiada osobiście za zobowiązania spółki, jednak wyłącznie do wysokości sumy komandytowej. Wniesienie wkładu "na pokrycie" sumy komandytowej (art. 107-108 KSH) prowadzi do zawieszenia odpowiedzialności, a zwrot wkładu – do jej "odżycia". Wierzyciele są chronieni przed obniżeniem sumy komandytowej. Obniżenie nie ma skutku wobec tych wierzycieli, których wierzytelności powstały przed rejestracją obniżenia. Instytucja sumy komandytowej łączy elementy charakterystyczne dla struktury majątkowej spółek osobowych i kapitałowych.  W spółkach osobowych brak kapitału zakładowego jest rekompensowany osobistą odpowiedzialnością wspólników (art. 31 KSH) w powiązaniu z ich uprawnieniem do prowadzenia spraw spółki (art. 38 KSH). Oba czynniki powinny w założeniu hamować podejmowanie działań skrajnie ryzykownych, szczególnie niebezpiecznych dla wierzycieli. Osobista odpowiedzialność wspólników zastępuje obowiązek wyposażenia spółki w majątek startowy i ustawowe ograniczenia dysponowania tym majątkiem. 2. Inne funkcje W założeniu ustawowe minimum kwoty kapitału zakładowego ma ograniczać zawiązywanie spółek akcyjnych przez drobnych przedsiębiorców. Przedsiębiorcy niedysponujący środkami wystarczającymi na pokrycie kapitału zakładowego32 w ustawowej wysokości nie mogą posłużyć się formą spółki akcyjnej dla realizacji planowanego przedsięwzięcia. W tym sensie kapitał zakładowy ma porządkować obrót gospodarczy, pełnić funkcję swoistego "testu powagi". Znaczenie tej funkcji jest jednak marginalne. Barierą dla prowadzenia działalności w formie spółek akcyjnych są przede wszystkim wyższe koszty operacyjne związane z obowiązkowym badaniem ich sprawozdań finansowych, bez względu na wartość przychodów i majątku (art. 64 RachU), oraz wyższy stopień sformalizowania czynności korporacyjnych w odróżnieniu od spółek z o.o. Względy te decydują o posłużeniu się przez drobnych przedsiębiorców formą spółki z o.o. Dla podmiotów zainteresowanych prowadzeniem działalności w formie spółki akcyjnej kapitał zakładowy nie stanowi natomiast istotnej bariery. Skala planowanej działalności, dążenie do pozyskania środków za pośrednictwem publicznego rynku akcji oraz wymagania obowiązujące w sektorach podlegających szczególnej reglamentacji (bankowość, ubezpieczenia, działalność inwestycyjna) czynią koniecznymi nakłady kapitałowe wielokrotnie przewyższające minimum wynikające z art. 308 § 1 KSH.  Kapitał zakładowy jako "test powagi" odgrywa marginalne znaczenie nawet w spółkach z o.o. Jest to spowodowane niskim ustawowym minimum, wynoszącym 50 000 zł (art. 154 § 1 KSH). Wartość tę trudno uznać za adekwatny miernik "testu powagi", jeżeli uwzględnić potrzeby inwestycyjne związane z rozpoczęciem jakiegokolwiek przedsięwzięcia gospodarczego6 .  Kapitał zakładowy określa minimalną wysokość zobowiązania akcjonariuszy do wniesienia wkładów, a zatem decyduje o powstaniu majątku, stanowiącego fundusz startowy spółki. Majątek ten służy prowadzeniu działalności spółki i – podobnie jak inne fundusze własne – jest jednym z czynników wyznaczających zdolność kredytową spółki, a więc możność uzyskiwania funduszy obcych. Im wyższe są kapitały własne spółki, tym większa jest zdolność pozyskiwania kapitałów obcych. W tym sensie kapitał zakładowy pełni funkcję gospodarczą (ekonomiczną lub inwestycyjną), ponieważ umożliwia spółce podjęcie działalności7. W rzeczywistości trudno tu jednak mówić o odrębnej funkcji kapitału zakładowego. Potrzeba wyposażenia spółki w majątek startowy wynika z uwarunkowań rynkowych, a nie z rozwiązań ustawowych, określających w sposób sztywny minimalny kapitał zakładowy. Decyzje inwestycyjne akcjonariuszy są weryfikowane przez rynek. Pomijając przypadki nadużyć, ingerowanie w te decyzje nie jest zadaniem ustawodawcy.  Kapitał zakładowy stanowi niekiedy podstawę określenia zakresu uprawnień członkowskich przysługujących akcjonariuszom oraz kryteriów wykonywania pewnych procedur korporacyjnych8. Nie pełni jednak w tym kontekście odrębnej funkcji (korporacyjnej czy prawnej), ale występuje jedynie jako odpowiednik sumy wartości nominalnej wszystkich akcji (art. 302 KSH). Określenie zakresu uprawnień członkowskich następuje w istocie na podstawie stosunku sumy wartości nominalnej akcji należących do danego akcjonariusza do sumy wartości nominalnej wszystkich akcji wyemitowanych przez spółkę.  Wskazanym funkcjom nie należy przypisywać decydującego znaczenia dla oceny charakteru prawnego kapitału zakładowego. Nie rozstrzygają one o istnieniu kapitału zakładowego w obecnym kształcie. Funkcje te są jedynie konsekwencją (następstwem) obowiązku pokrycia kapitału zakładowego oraz przypisania akcjom wartości nominalnej, stanowiącej ułamek kwoty kapitału zakładowego. Zasadniczą funkcją kapitału zakładowego, determinującą sens tej instytucji, jest ochrona wypłacalności spółki. III. Miejsce kapitału zakładowego w strukturze majątkowej spółki akcyjnej  Kapitał zakładowy jest ujawniany w bilansie spółki po stronie pasywów, w grupie kapitałów własnych (art. 36 ust. 2 i art. 46 RachU oraz załącznik Nr 1 do tej ustawy). Takie umiejscowienie kapitału zakładowego jest konsekwencją przypisanej mu funkcji. Wkłady wnoszone przez akcjonariuszy na pokrycie kapitału zakładowego są udostępniane spółce na czas nieokreślony i nie mogą być zwrócone na żądanie lub po upływie oznaczonego okresu, chyba że dojdzie do obniżenia kapitału zakładowego. Kapitał zakładowy, tak jak inne pozycje ujawnione w kapitałach własnych, nie wyraża zobowiązania spółki wobec akcjonariuszy. W zamian za wniesienie wkładów akcjonariusze uzyskują prawa członkowskie w spółce, nie zaś roszczenie o zwrot w przyszłości wkładów, ich równowartości lub majątku odpowiadającego udziałowi w kwocie kapitału zakładowego.  Umieszczenie kapitału zakładowego wśród kapitałów własnych ma ten skutek, iż akcjonariusze ponoszą pełne ryzyko utraty zainwestowanych wkładów. Strata dotyka w pierwszym rzędzie kapitałów własnych, natomiast zobowiązań dopiero wtedy, gdy majątek spółki nie wystarcza na ich zaspokojenie. Zobowiązania są wymagalne niezależnie od kondycji finansowej spółki. W przypadku likwidacji spółki akcjonariusze otrzymują to, co zostało po zaspokojeniu wszystkich wierzycieli (art. 474 KSH). W przypadku upadłości nie mogą żądać zwrotu wkładów, nie dochodzi33 zatem do konkursu roszczeń akcjonariuszy z roszczeniami wierzycieli. Kapitały własne, w tym kapitał zakładowy, można w tym kontekście określić mianem "kapitałów odpowiadających" (niem. haftendes Kapital)9. Określenie to trafnie obrazuje różnicę wpływu uszczuplenia majątku spółki na kapitały własne oraz na zobowiązania. Podział na kapitały własne i zobowiązania ma charakter fundamentalny. Podział ten determinuje strukturę majątkową spółki akcyjnej, podobnie jak i innych osób prawnych.  Kapitał zakładowy jest terminem normatywnym. Kapitału zakładowego nie należy dlatego utożsamiać z wkładami wnoszonymi na jego pokrycie ani z majątkiem odpowiadającym jego kwocie. Tym bardziej nie sposób stawiać znaku równości między kapitałem zakładowym a całością majątku (aktywów) spółki. Wartość majątku spółki rozstrzyga natomiast o stopniu pokrycia kapitału zakładowego, a zatem o tym, czy istnieją aktywa wzmacniające wypłacalność spółki. Kapitał zakładowy jest w pełni pokryty, jeżeli majątek pomniejszony o zobowiązania oraz rezerwy na zobowiązania odpowiada co najmniej kwocie kapitału zakładowego. Kapitał zakładowy jest stałą kwotą i nie podlega mechanizmom dostosowania do zmieniającej się wartości majątku spółki (dostosowanie takie może nastąpić jedynie na podstawie swobodnej decyzji akcjonariuszy o podwyższeniu kapitału zakładowego ze środków spółki bądź obniżeniu kapitału w celu pokrycia straty). Stałość kapitału zakładowego wyróżnia go spośród innych kapitałów własnych i decyduje o centralnej pozycji, jaką zajmuje on wśród tych kapitałów. Trafne są zatem stwierdzenia opisujące kapitał zakładowy jako "abstrakcyjny zapis księgowy", nie zaś "realną wielkość finansowo-rzeczową"10.  Kapitał zakładowy pozostaje w funkcjonalnym związku z przepisami rachunkowości dotyczącymi wyceny aktywów i pasywów. Kapitał zakładowy tylko wtedy może bowiem wzmacniać wypłacalność spółki, jeżeli towarzyszą mu reguły zapobiegające zawyżaniu wyceny majątku oraz zaniżaniu kwot ciążących na spółce zobowiązań. Inaczej spółki mogłyby wykazywać fikcyjne nadwyżki (m.in. będące następstwem nieprawidłowego księgowania wkładów niepieniężnych lub przejściowego wzrostu wartości aktywów), a następnie wypłacać je akcjonariuszom, z uszczerbkiem dla majątku odpowiadającego kwocie kapitału zakładowego11. Tradycyjnie zapobiegała temu zasada ostrożnej wyceny (art. 7 ust. 1 RachU). Począwszy od 2005 r. spółki akcyjne mogą jednak sporządzać jednostkowe sprawozdania finansowe, będące podstawą obliczania świadczeń na rzecz akcjonariuszy, zgodnie z Międzynarodowymi Standardami Rachunkowości i Międzynarodowymi Standardami Sprawozdawczości Finansowej (MSR)12. Wprowadzenie MSR oznacza osłabienie systemowego fundamentu instytucji kapitału zakładowego. MSR odstępują bowiem od zasady ostrożnej wyceny na rzecz zasady przedstawienia prawdziwego i rzetelnego obrazu sytuacji spółki (true and fair view). Wiąże się to z przewartościowaniem funkcji sprawozdawczości finansowej. Pierwszeństwo zyskuje funkcja informacyjna. Sprawozdawczość finansowa ma stanowić skuteczne narzędzie zapewnienia transparentności spółek publicznych, nie zaś odzwierciedlać zdarzenia z przeszłości, drugorzędne z punktu widzenia decyzji podejmowanych przez inwestorów na rynku kapitałowym. Aksjologia nowoczesnych reguł rachunkowości pozostaje dlatego w konflikcie z aksjologią instytucji...