Abstrakt
§ 1. Zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącejI. Geneza, rodzaje i funkcje i regulacja prawna umów dotyczących spadku Problem umów dotyczących spadku (umów o spadek), zwanych także umowami dziedziczenia, jest w prawie spadkowym różnych państw rozmaicie rozwiązywany. W jednych systemach prawnych umowy dziedziczenia mogą być w szerokim zakresie ważnie zawierane (prawo niemieckie1), w innych – ich zawieranie jest wyłączone (prawo francuskie), w jeszcze innych obowiązuje zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej wraz z istotnym wyjątkiem dopuszczającym ważne zawieranie umów o zrzeczenie się dziedziczenia, a prócz tego możliwe jest zawarcie umowy o zbycie spadku (prawo polskie). Wyróżnia się dwie kategorie umów dotyczących spadku. Po pierwsze umową dziedziczenia w szerokim sensie jest czynność prawna mająca określony, różny wpływ na dziedziczenie (np. umowa o zrzeczenie się dziedziczenia). Po drugie zaś umową dziedziczenia w sensie wąskim jest umowa stanowiąca tytuł dziedziczenia (umowa taka może zawierać rozrządzenia na wypadek śmierci – tj. ustanowienie spadkobiercy bądź także zapis i polecenie – pochodzące od jednej lub obydwu stron)2. Z innego punktu widzenia umowy dziedziczenia podzielić można na takie, których przedmiotem jest spadek po osobie żyjącej (majątek, który w przyszłości stanie się spadkiem), oraz na takie, które dotyczą spadku już otwartego, względnie udziału w takim spadku. W każdym razie chodzi o umowy dotyczące spadku jako takiego (majątku objętego szczególną wspólnością), a nie umowy mające za przedmiot poszczególne przedmioty wchodzące w skład majątku spadkowego (por. art. 1036 KC)3. W świetle polskiego prawa spadkowego funkcja umów dziedziczenia nie polega na zagwarantowaniu realizacji ostatniej woli spadkodawcy4. Dopuszczalne są jedynie umowy dziedziczenia w szerokim sensie (umowy o zrzeczenie się dziedziczenia i umowy o zbycie spadku), tzn. takie, które mają określony wpływ na dziedziczenie spadku, ale nie są źródłem powołania do dziedziczenia (zob. art. 941 i 1047 KC). Umowom dotyczącym spadku poświęcony jest Tytuł IX Księgi czwartej KC (art. 1047–1057). Przewidziane tam umowy: o zrzeczenie się dziedziczenia (wraz z umową uchylającą takie zrzeczenie się; zob. art. 1050 KC) i o zbycie spadku znane były także prawu obowiązującemu poprzednio, i to zarówno jeśli chodzi o dekret z 8.10.1946 r. – Prawo spadkowe, jak i o ustawodawstwa obce obowiązujące wcześniej na ziemiach polskich (Kodeks Napoleona, BGB i ABGB)5.II. Pojęcie i uzasadnienie zakazu zawierania umów o spadek po osobie żyjącej W polskim prawie spadkowym obowiązuje zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej. Jak stanowi art. 1047 KC, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych (w Tytule IX Księgi czwartej KC), umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna. O wyjątkach od tak skonstruowanej zasady będzie jeszcze mowa (zob. art. 1048 KC). Podobnie art. 58 KZ stanowił, że "Umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna, z wyjątkiem przypadków, przewidzianych w ustawie". Nieważność umowy o spadek zachodziła wówczas, gdy w chwili jej zawarcia żyła osoba, po której spadek był przedmiotem umowy (np. umowy sprzedaży, zamiany, darowizny, a nawet gdy treścią umowy był podziału spadku po osobie żyjącej). Spod zakazu przewidzianego w art. 58 KZ wyjęte było zrzeczenie się spadku dokonane za życia osoby, po której spadek miał przypaść. Wyjątek od zasady art. 58 KZ przewidywał § 312 ust. 2 KC niem. w brzmieniu ustalonym w art. XXVIII przepisów wprowadzających KZ6. Umowa o spadek po osobie żyjącej jest nieważna; w art. 1047 KC chodzi o sankcję wadliwości czynności prawnej, określaną w doktrynie również jako nieważność bezwzględna (w odróżnieniu od tzw. nieważności względnej, czyli wzruszalności czynności prawnej). Należy przypomnieć, że wadliwość czynności prawnej to zbiorcze określenie obejmujące wszystkie wypadki, w których czynność prawna została wprawdzie dokonana i w tym sensie jest istniejąca, jednakże występują w niej braki lub uchybienia, które nie pozwalają na zakwalifikowanie jej jako w pełni prawidłowej (niewadliwej). W będącym przedmiotem zainteresowania wypadku uchybienie stanowiące wadliwość – której sankcją jest nieważność czynności prawnej – polega na zawarciu umowy o spadek po osobie żyjącej wbrew wyraźnemu ustawowemu zakazowi. Czynność prawna jest nieważna w całości lub w części w razie sprzeczności treści czynności z ustawą oraz z zasadami współżycia społecznego (art. 58 w zw. z art. 1047 KC). Według opinio communis nieważność czynności prawnej oznacza, że nie wywołuje ona zamierzonych przez strony i wyrażonych w ich oświadczeniach woli skutków prawnych (w tym sensie jest bezskuteczna). Nie oznacza to jednak, że czynność nieważna nie wywiera żadnych skutków prawnych; może ona wywołać skutki określone przepisami prawa, ale nie są to skutki przez strony zamierzone. Na treść pojęcia nieważności składają się następujące cechy. Po pierwsze czynność prawna jest nieważna od chwili dokonania. Po drugie nieważność czynności prawnej następuje z mocy samego prawa (ex lege), bez potrzeby składania jakichś dodatkowych oświadczeń czy wniosków, w związku z czym sąd w razie sporu uwzględnia (stwierdza) stan nieważności czynności prawnej z urzędu. Po trzecie wreszcie nieważność ma charakter definitywny, co oznacza, że nie stanie się ważna, nawet wówczas, gdy przyczyna nieważności odpadnie. Ta ostatnia cecha zgodna jest z tradycyjną formułą, iż czynność prawna od początku nieważna nie może być z biegiem czasu naprawiona (quod ab initio vitiosum est, non potest in tractu temporis convalescere)7. Zakaz umów o spadek po sobie żyjącej stanowi dopełnienie reguły prawnej, że to dziedziczenie jest podstawą wejścia spadkobiercy w ogół praw i obowiązków spadkodawcy, a powołanie do dziedziczenia według prawa polskiego wynikać może jedynie z ustawy lub z testamentu będącego jednostronną czynnością prawną skuteczną mortis causa (zob. art. 926 § 1 i art. 941 KC). Nie można tej reguły omijać i przenosić ogółu praw i obowiązków żyjącej osoby fizycznej na podstawie i w drodze umowy o spadek8. Umowna sukcesja generalna po osobie żyjącej jest zakazana; w drodze umowy osoba żyjąca nie może ustanowić innej osoby swym spadkobiercą na wypadek swojej śmierci. Aby uniemożliwić obchodzenie omawianego zakazu pod pozorem zawarcia testamentu wspólnego, ustawodawca w art. 942 KC postanowił, że w testamencie dopuszczalne jest zamieszczenie rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Podstawowy argument uzasadniający wprowadzenie zakazu zawierania umów dziedziczenia w wąskim sensie, tzn. takich, które kreowałyby umowną sukcesję generalną, jest następujący. Prawo nie dopuszcza umów dziedziczenia z powodu skrępowania, którego doznawałyby strony takich umów. Po zawarciu umowy dziedziczenia, inaczej niż w wypadku sporządzenia testamentu, spadkodawca nie mógłby swojej ostatniej woli jednostronnie zmienić lub uchylić, gdyż kłóciłoby się to z istotą umowy. Na zmianę lub uchylenie umowy dziedziczenia musiałaby się zgodzić druga strona (spadkobierca) i zawrzeć nową, zmieniającą lub rozwiązującą umowę dziedziczenia. Tak więc dopuszczenie umów dziedziczenia kolidowałoby z zasadą upoważniającą do jednostronnego określania (zmiany, odwołania) przez spadkodawcę jego ostatniej woli aż do chwili śmierci (ambulatoria est voluntas testatoris usque ad mortem)9.III. Zakres zakazu zawierania umów o spadek po osobie żyjącej 1. Zakres podmiotowy Jeśli chodzi o podmiotowy zakres zakazu zawierania umów o spadek po sobie żyjącej, to umów takich nie mogą pod sankcją nieważności zawierać: po pierwsze przyszły spadkodawca z przyszłym spadkobiercą i z innymi osobami; po drugie przyszli spadkobiercy danej osoby między sobą oraz po trzecie przyszli spadkobiercy z osobami trzecimi. 2. Zakres przedmiotowy Sankcja nieważności obejmuje umowę, której przedmiotem jest przyszły spadek po osobie żyjącej w chwili zawierania umowy. Zakaz zawierania umów, o którym mowa w art. 1047 KC, jest aktualny wobec kontraktów, których przedmiotem jest cały majątek osoby żyjącej lub jego ułamkowa część, a nawet poszczególne przedmioty, jeżeli strony takiej umowy – niezależnie od tego, czy była to umowa odpłatna, czy zawarta pod tytułem darmym...