Abstrakt

§ 1. Uwagi wprowadzające Sytuacje, w których inna osoba zostawała spadkobiercą, a kto inny był w posiadaniu spadku, były przedmiotem zainteresowania już prawa rzymskiego. Jeżeli posiadacz nie chciał wydać spadku dobrowolnie, dziedzic (heres) miał do dyspozycji procesowe środki ochrony swojego prawa. Takim środkiem było według prawa cywilnego hereditatis petitio. Była to skarga ad rem podobna do rei vindicatio, przy czym zasadniczą różnicą między tymi skargami było to, że za pomocą hereditatis petitio spadkobierca zmierzał do uzyskania całości spadku, a nie włącznie pojedynczych rzeczy spadkowych. Legitymacja czynna przysługiwała heres prawa cywilnego, zarówno ex testamento jak i ab intestato. Legitymacja bierna przechodziła ewolucję. Typowym pozwanym był possessor pro herede (ten, który twierdził, że sam jest dziedzicem). W prawie klasycznym mógł być nim possessor pro possessore (ten, który po prostu spadek posiadał). W późniejszym okresie mógł nim być również tzw. posiadacz fikcyjny (possessor ficti), tj. ten, kto bezpodstawnie wdał się w spór lub podstępnie wyzbył się posiadania (np. przez zniszczenie rzeczy)1. Pod rządami prawa zunifikowanego roszczenia o ochronę dziedziczenia zostały uregulowane w rozdziale VI de-kretu z 8.10.1946 r. – Prawo spadkowe, w art. 69 i 70 PrSpadk. Podstawowe kryterium rozróżnienia między powództwem z art. 69 PrSpadk a powództwem z art. 70 PrSpadk stanowiła okoliczność, czy pozwany legitymuje się stwierdzeniem swych praw do spadku, czy też takiego stwierdzenia nie ma. W pierwszym przypadku uprawnionemu przysługiwało roszczenie z art. 70 PrSpadk, zaś w drugim było możliwe wytoczenie powództwa na podstawie art. 69 PrSpadk2. Zgodnie z art. 69 § 1 PrSpadk prawdziwy spadkobierca mógł w drodze powództwa żądać wydania spadku od osoby, która rościła sobie prawa do tego spadku w charakterze spadkobiercy, a spadkobiercą nie była. W przypadku gdy spadkobierca powołany był tylko do części spadku, mógł żądać od posiadacza spadku wydania należnej mu części spadku lub dopuszczenia do współposiadania spadku. Zgodnie z art. 69 § 2 PrSpadk do roszczeń o wydanie spadku miały odpowiednie zastosowanie przepisy o niesłusznym zbogaceniu (art. 123–127 KZ). Wzorem takiej regulacji było senatus consultum Iuventianum wydane za Hadriana w 129 r. p.n.e.3 Do roszczeń spadkobiercy o wydanie pożytków oraz do roszczeń posiadacza spadku o zwrot poczynionych na spadek nakładów stosowało się odpowiednio przepisy prawa rzeczowego o stosunku między posiadaczem a właścicielem (art. 311–314 PrRzecz). Zgodnie z art. 70 PrSpadk spadkobierca, który nie miał stwierdzenia praw do spadku, mógł w drodze powództwa żądać, aby sąd stwierdził jego prawa do spadku i uchylił stwierdzenie prawa do spadku osoby, która spadkobiercą nie była w ogóle lub była spadkobiercą w mniejszej części od stwierdzonej. Ponadto spadkobierca mógł jednocześnie żądać wydania znajdującego się u tej osoby dokumentu stwierdzającego prawa do spadku oraz, jeśli pozwany był posiadaczem spadku, jego wydania4. Obecnie roszczenie o ochronę dziedziczenia reguluje art. 1029 KC. Nie jest to, podobnie jak wcześniej art. 69 PrSpadk, regulacja rozbudowana. Zgodnie z art. 1029 § 1 KC spadkobierca może żądać, ażeby osoba, która włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, wydała mu spadek. To samo dotyczy poszczególnych przedmiotów należących do spadku. Zgodnie z art. 1029 § 2 KC do roszczeń spadkobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również o naprawienie szkody z powodu zużycia, pogorszenia lub utraty tych przedmiotów oraz do roszczeń przeciwko spadkobiercy o zwrot nakładów stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy. Ochrona dziedziczenia jest przyjęta współcześnie w wielu systemach prawnych. Najbardziej rozbudowaną i wyczerpującą regulację zawierają przepisy niemieckiego Kodeksu cywilnego (§ 2018 i n. KC niem.). Omawiana instytucja jest znana także m.in. w prawie cywilnym austriackim (§ 823, 824 KC austr.), szwajcarskim (art. 598–601 KC szwajc.), holenderskim (art. 183), włoskim (art. 533 i n.), greckim (art. 1871), jak również chilijskim (art. 1264 i n.) i argentyńskim (art. 3421). W prawie francuskim, choć nie ma wyraźnego przepisu regulującego roszczenie o ochronę dziedziczenia, jego istnienie jest powszechnie akceptowane w doktrynie i orzecznictwie5. Instytucja ta nie jest natomiast znana w systemie common law6. § 2. Cel i struktura roszczenia o ochronę dziedziczeniaI. Cel roszczenia o ochronę dziedziczenia Roszczenie o ochronę dziedziczenia jest roszczeniem o wydanie spadku o szczególnym, prawnospadkowym charakterze. Przysługuje ono rzeczywistemu spadkobiercy przeciwko posiadaczowi spadku, zwanemu także w literaturze posiadającym rzekomym spadkobiercą7. Rzekomy spadkobierca to osoba, która włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest, tj. osoba, która na podstawie nieprzysługującego jej w rzeczywistości prawa do dziedziczenia uzyskała jakikolwiek przedmiot z masy spadkowej. Spadkobiercy przysługuje wiele pojedynczych roszczeń związanych z poszczególnymi przedmiotami wchodzącymi w skład spadku. Może dochodzić wydania rzeczy, korzystając z roszczenia windykacyjnego (art. 222 § 1 KC) lub roszczenia posesoryjnego (art. 344 § 1 KC). Przy spełnieniu105 dodatkowych przesłanek może żądać zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i n. KC) i naprawienia szkody (art. 415 i n. KC). Posługując się tymi pojedynczymi roszczeniami, spadkobierca może odzyskać niemal wszystko, co aktualny posiadacz spadku z tego spadku uzyskał. W tym kontekście celem roszczenia o ochronę dziedziczenia jest przede wszystkim zapewnienie spadkobiercy dalej idącej ochrony, niż wynika to z innych przepisów8. Roszczenie ma umożliwić i ułatwić spadkobiercy dochodzenie praw od posiadacza spadku, tj. domaganie się wydania całości spadku lub jego poszczególnych elementów bez konieczności dochodzenia wielu przysługujących mu roszczeń (rzeczowych lub obligacyjnych), które mają charakter szczególny i bez konieczności dowodzenia przesłanek tych roszczeń, co niekiedy może być utrudnione. Wskazany cel należy mieć na uwadze przy wykładni kwestii spornych związanych ze stosowaniem przepisu. Powinna być ona prowadzona ne contra herede. Na marginesie można wskazać, że dzięki roszczeniu o wydanie spadku spadkobierca ma znaleźć się w sytuacji, w której będzie mógł wykonać zobowiązania spadkowe (np. zapisy). Zważywszy, że roszczenie o wydanie spadku jest uzupełniane szeregiem roszczeń rozliczeniowych (art. 1029 § 2 KC), należy także wskazać, że regulacja uwzględnia pośrednio także konieczność ochrony rzekomego spadkobiercy w dobrej wierze.II. Charakter roszczenia o ochronę dziedziczenia Roszczenie o ochronę dziedziczenia ma charakter uniwersalny. Oznacza to, że jego treścią może być wydanie całego majątku, jakim jest spadek9. W tym sensie jest ono roszczeniem o szczególnym, zbiorowym charakterze.  Roszczenie to ma ułatwić spadkobiercy odebranie całości spadku bez konieczności uciekania się do wielości pojedynczych roszczeń o wydanie poszczególnych przedmiotów spadkowych. Jego charakter jest zdeterminowany zarówno charakterem prawa, które chroni (prawa do dziedziczenia), jak i przedmiotu ochrony (majątku spadkowego). W tym sensie roszczenie o ochronę dziedziczenia nie jest tylko określeniem zmodyfikowanego z punktu widzenia prawa spadkowego zbioru różnych pojedynczych roszczeń. Jest raczej jednolitym roszczeniem prawnospadkowym wynikającym bezpośrednio z naruszenia prawa do dziedziczenia, skierowanym na wydanie całego spadku lub poszczególnych przedmiotów wchodzących w jego skład, skutecznym przeciwko każdemu, kto podając się za spadkobiercę, chce przywłaszczyć sobie spadek.  W doktrynie można spotkać się z poglądem, że wbrew rzekomo fałszywie brzmiącej wersji językowej przepisu art. 1029 § 1 KC należy wykluczyć jednolite, generalne roszczenie windykacyjne o wydanie spadku. Przyjmuje się, że spadkobiercy przysługują w rzeczywistości roszczenia o wydanie każdej oznaczonej rzeczy wchodzącej w skład spadku (wielość, zespół roszczeń). Wniosek ten wydaje się wynikać z założenia, że spadek to zbiór praw zbliżony do przedsiębiorstwa czy gospodarstwa rolnego, który nie może być jako całość przedmiotem jednego roszczenia windykacyjnego10. Wydaje się, że to podejście pomija różnice między spadkiem a przedsiębiorstwem czy gospodarstwem rolnym. Spadek jest majątkiem11, czyli określoną jednością prawną składającą się z aktywów i pasywów (praw i obowiązków), nierozerwalnie związaną z danym podmiotem prawa i w tym sensie stanowiącą emanację jego osobowości prawnej. Konsekwencją tego ujęcia jest m.in. koncepcja sukcesji uniwersalnej, z którą mamy do czynienia wyjątkowo, w przypadkach wyraźnie przewidzianych przepisami prawa, właśnie przy dziedziczeniu lub przy nabyciu spadku na podstawie umowy ze spadkobiercą (por. art. 1053 KC). Z tego powodu, że w skardze o ochronę dziedziczenia chodzi o wydanie zawłaszczonego majątku lub jego części, ustawodawca zrównuje pozycję spadkobiercy i osoby, która żąda wydania swego majątku, co do której zostało uchylone orzeczenie o uznaniu jej za zmarłą (art. 1029 § 3 KC)12. Pomijając kwestię istotnych rozbieżności doktrynalnych co do charakteru prawnego przedsiębiorstwa13 (czy gospodarstwa rolnego), należy przyjąć, że jest ono raczej jednością faktyczną, tj. zbiorem elementów służących określonemu celowi i tworzących określoną całość, których sukcesja ma charakter syngularny (dochodzi do tylu sukcesji, ile elementów wchodzi w ich skład)14. Z tych powodów roszczenia o ochronę dziedziczenia nie należy traktować jako zespołu roszczeń, lecz jako jednolite roszczenie przewidziane wyraźnie przepisem prawa. Akceptacja tego stanowiska ma dalsze, daleko idące skutki m.in. w zakresie przedawnienia tego roszczenia. Roszczenie o ochronę dziedziczenia ma charakter petytoryjny. Konieczną przesłanką roszczenia petytoryjnego jest naruszenie (zagrożenie) przysługującego prawa podmiotowego. Roszczenia posesoryjne zabezpiecza nienaruszalność określonych stanów faktycznych (posiadania)15. Jest oparte na tytule prawnym do spadku16. Jeżeli akceptuje się koncepcję prawa podmiotowego do spadku, to należy uznać, że celem roszczenia jest ochrona naruszonego prawa, a nie ochrona stanu faktycznego chronionego przez prawo. Przesłanką roszczenia o ochronę dziedziczenia nie jest posiadanie spadku. Nie jest wymagane, aby spadkobierca wykonywał kiedykolwiek posiadanie w spadku. Ponadto roszczenie o wydanie spadku pełni zbliżoną funkcję do rzeczowych roszczeń petytoryjnych17. W konsekwencji należy106 podzielić pogląd, że przedmiotem roszczenia z art. 1029 § 1 KC może być także przedmiot stanowiący własność spadkodawcy, który w momencie otwarcia spadku nie znajdował się w jego władaniu. Należy mieć na względzie spadek jako całość. W skład spadku wchodzą bowiem rzeczy stanowiące własność spadkodawcy niezależnie od tego, czy w chwili śmierci znajdowały się w jego władaniu. Nie ma powodów do zacieśniania ochrony przewidzianej w art. 1029 § 1 KC tylko do faktycznego stanu władania spadkodawcy w chwili jego śmierci18.  Odmienny pogląd został wyrażony uchwale SN...