Abstrakt

§ 1. Ogólna charakterystykaI. Pojęcie i klasyfikacja Z chwilą zawarcia małżeństwa mężczyzna i kobieta zmieniają stan cywilny, tworzą grupę rodzinną (małą wspólnotę osób) i przyjmują nowy status prawny zwłaszcza na obszarze prawa osobowego. Jest on wyznaczony przez normy prawne i strony nie mogą swoją wolą go zmienić lub wyłączyć. Człowiek przestaje być tylko jednostką, a staje się członkiem grupy rodzinnej, z którą się dobrowolnie integruje i której interesom się w pewnym zakresie podporządkowuje. Małżonkowie rezygnują wzajemnie na swoją rzecz z niektórych atrybutów swej osobowości, aby utworzyć wspólnotę rodzinną. Nowy stan cywilny, status męża i status żony nie odbiera im wolności osobistej, jednak sprawia, że małżonkowie dobrowolnie przyjmują status małżeński wyznaczający im zakres korzystania z tej wolności. Rezygnują oni przede wszystkim z naturalnej swobody osobistej w takim zakresie, w jakim swoboda ta (wolność) kolidowałaby z istotą i celami małżeństwa, a zwłaszcza z obowiązkami i prawami małżonków. Chodzi bowiem o to, że każdy z małżonków, będąc obowiązany do określonego zachowania się względem drugiego współmałżonka, jest zarazem uprawniony do żądania od niego takiego samego zachowania się wobec siebie1.  Chodzi o te skutki zawarcia małżeństwa, które: 1) dotyczą miejsca zamieszkania małżonków; 2) dotyczą ich nazwiska; 3) nakładają na małżonków określone obowiązki o charakterze osobistym, tj. wspólnego pożycia, wierności, pomocy i lojalności; 4) nakładają obowiązki o charakterze majątkowym, np. przyczynianie się do utrzymania rodziny, odpowiedzialność solidarną za zobowiązania zaciągnięte dla zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny itd. (art. 23–30 KRO).  Wymienione w art. 23 KRO prawa i obowiązki nie wyczerpują wszystkich zachowań, jakie małżonkowie powinni sobie wzajemnie okazywać. W sferze osobistej małżonkowie winni są sobie szacunek, szczerość, zaufanie, a więc zachowania i postawy sprzyjające harmonii współżycia rodzinnego.  Prawa i obowiązki małżonków określone w art. 23–30 KRO powstają ex lege i jak już wspomniano, należą do przepisów iuris cogentis. Pojawiło się jednak stanowisko, według którego takie kategoryczne wyłączenie możliwości porozumienia małżonków co do wspólnego pożycia i wierności nie uwzględnia realiów życiowych. Nie można mu odmawiać znaczenia prawnego, tym bardziej, że nie można wymusić wykonania tego obowiązku na drodze prawnej2. Porozumienie co do uchylenia obowiązku wspólnego pożycia i wierności nie oznacza jeszcze porozumienia co do całokształtu więzi duchowej i gospodarczej, chyba że skutkiem byłby trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. Trzeba przyznać, że w pozaprawnych stosunkach między małżonkami mogą oni porozumieć się co do ich zachowania w określonych sytuacjach, ale nie mogą oni skutecznie zmieniać fundamentalnych zasad prawnego modelu stosunków osobistych w małżeństwie. Z istniejącej szerokiej autonomii małżonków wynika zakaz ingerencji zewnętrznej w ich intymne życie i nikt, poza nimi samymi, nie może domagać się realizacji praw i obowiązków małżeńskich, bądź żądać sankcji z powodu ich naruszenia. Natomiast jeżeli jedno z małżonków, mimo jakiegoś wcześniejszego porozumienia zwalniającego ich z obowiązku, np. wierności, wystąpi ze stosownym roszczeniem, drugi nie może powołać się na to porozumienie, ponieważ nie ma ono mocy prawnej. Należy jednak przyznać, że żądanie rozwodu z tej przyczyny będzie miało szansę powodzenia dopiero w razie trwałego i zupełnego rozkładu pożycia. Autonomia życia małżeńskiego nie może więc powodować umownej zmiany modelu prawnego małżeństwa, może mieć tylko wpływ na praktykę życia małżonków dopóki istnieje ich faktyczna zgoda w tej kwestii. Inne skutki zawarcia małżeństwa dotyczą obywatelstwa współmałżonka, nabycia uprawnień do dziedziczenia, uprawnienia doświadczeń rodzinnych, emerytalno-rentowych i innych, związanych ze statusem małżeńskim. Prawa i obowiązki małżonków, aczkolwiek mają charakter praw podmiotowych, jednak niektóre z nich, zwłaszcza te o charakterze osobistym, różnią się od typowych praw podmiotowych ukształtowanych w Kodeksie cywilnym. Prawa osobiste małżonków wynikają bowiem nie ze zobowiązania stron lub ze stosunków własnościowych, lecz są rezultatem szczególnego aktu prawnego, jakim jest zawarcie małżeństwa i powstałej w ten sposób wspólnoty życia dwojga osób. Prawa oraz obowiązki osobiste i majątkowe małżonków wynikają ze stosunku rodzinnoprawnego i są elementem jego treści.  Wspólnota małżonków opiera się na zespoleniu celów i dążeń motywowanych wzajemnymi uczuciami; rządzi się ona miłością, a nie prawem, które ma tu zastosowanie w razie potrzeby ochrony przed ewentualnym nadużyciem. Wreszcie naruszenie tych praw i odpowiadających im obowiązków nie podlega bezpośredniej sankcji. Wykonania obowiązku wierności, wspólnego pożycia, lojalności itd., nie można żądać na drodze sądowej i zrealizować przy pomocy środków egzekucyjnych. Ich naruszenie może spotkać się z sankcją oddaloną czasowo, w postępowaniu o rozwód. Wtedy bowiem niewierność lub porzucenie małżonka w potrzebie może być przesłanką uznania wyłącznej winy małżonka żądającego rozwodu, a ponadto jest podstawą obciążenia go zwiększonym obowiązkiem alimentacyjnym względem małżonka niewinnego. Sankcja ta nie polega na dopuszczalności lub niedopuszczalności rozwodu w razie naruszenia wspomnianych obowiązków małżeńskich, ponieważ orzeczenie w tej sprawie zależy od przesłanki zupełnego i trwałego rozkładu pożycia3. Chodzi tylko o to, że sankcji prawnej można się dopatrywać przy ustaleniu winy małżonka, a w konsekwencji w jego niekorzystnej sytuacji prawnej, np. zwiększony obowiązek alimentacyjny małżonka wyłącznie winnego rozkładu pożycia3 (art. 60 § 2 KRO), niedopuszczalność żądania przez niego rozwodu (art. 56 § 3 KRO). S. Grzybowski uważa za wątpliwe roszczenie między małżonkami dotyczące odszkodowania na podstawie art. 415 lub art. 471 KC4. Pogląd ten wydaje się trafny co do kontraktowej podstawy takiego roszczenia. Natomiast w razie odpowiedzialności deliktowej odpowiedź nie jest jednoznacznie negatywna. Dokonując aktów przemocy względem małżonka lub naruszając jego dobro osobiste (np. publiczne naruszanie czci), małżonek-sprawca narusza także obowiązek lojalności, wzajemnej pomocy, współdziałania dla dobra rodziny itd. Wydaje się więc, że roszczenie jednego małżonka przeciwko drugiemu może być oparte na art. 415, a także na art. 23 KC. Prawa i obowiązki o charakterze majątkowym, chociaż bliższe klasycznym prawom podmiotowym, jednak i one są nacechowane osobistym charakterem wspólnoty małżeńskiej (rodzinnej), w której są wykonywane. U ich podłoża także leży stosunek rodzinnoprawny. Obowiązek pomocy oraz przyczyniania się do utrzymania rodziny można wypełnić zarówno przez świadczenia pieniężne, jak i w postaci osobistych starań, pracy w gospodarstwie domowym, troski osobistej itd. Wreszcie należy zaznaczyć, że omawiane prawa i obowiązki małżonków nie mają charakteru ekwiwalentności w rozumieniu ekwiwalentności świadczeń stron stosunku zobowiązaniowego. Obowiązek wierności, pomocy, dostarczania środków utrzymania obciąża każdego małżonka niezależnie od tego, czy drugi małżonek również zachowuje się poprawnie i wykonuje własne obowiązki.  Prawa i obowiązki małżonków można również analizować i oceniać w aspekcie integralności człowieka i jego praw jako jednostki. We współczesnych koncepcjach personalizmu głosi się prymat człowieka jako wolnej osoby, ale i podkreśla się jej związek i odpowiedzialność w stosunku do drugiego człowieka. Oznacza to, że przy wykładni norm prawa międzynarodowego w zakresie praw człowieka trzeba mieć na względzie, stosownie do okoliczności, zarówno indywidualny, jak i rodzinny wymiar praw, wolności i obowiązków człowieka5.II. Zasada równości Równość praw i obowiązków małżonków jest zjawiskiem stosunkowo niedawnym, ponieważ pojawiło się dopiero po II wojnie światowej. W Polsce zasadę tę wprowadzono do zunifikowanego prawa rodzinnego, tj. w dekretach z 1945 i 1946 r., i następnie w Kodeksie rodzinnym z 1950 r. W Europie zachodniej utrzymywała się jeszcze przez wiele lat przewaga męża w stosunkach prawnych między małżonkami i ojca w stosunkach prawnych z dzieckiem małżeńskim. Wielokrotne nowelizacje prawa rodzinnego państw zachodnio-europejskich, zwłaszcza w latach 60. i 70. XX w., doprowadziły do zrównania sytuacji prawnej męża i żony. Impulsem do tych...