Abstrakt

§ 1. Geneza protestu wekslowego Do napisania pracy dotyczącej protestu wekslowego skłonił mnie zupełny brak, w polskiej literaturze przedmiotu, opracowania tej instytucji, nie licząc pracy pochodzącej aż z 1906 r. autorstwa M. Kuratowa. To prawda, że ukazywały się artykuły poruszające ten temat, ale dotykały często zaledwie marginesowo istoty, funkcji oraz orzecznictwa sądów polskich, w zakresie protestu wekslowego. W szczególności ostatnia z kwestii nie była w ogóle poruszana, a judykatura z okresu II Rzeczypospolitej, w większości wypadków, zachowała swoją aktualność do dnia dzisiejszego. Dopiero zmiany gospodarcze po 1989 r. przyniosły ponowne zainteresowanie wekslem, a co za tym idzie również protestem. Po tych kilku zdaniach wstępu sięgnijmy do początków i znaczenia tej instytucji prawa wekslowego. Protest stanowi ważną instytucję prawa wekslowego, która swoimi korzeniami sięga średniowiecza. Prawdopodobnie był już znany w XII w., a na pewno w XIV. Jego początków należy szukać w konieczności pisemnego potwierdzenia nieotrzymania zapłaty przez wierzyciela. Wówczas skryba – osoba która posiadła sztukę pisania, był proszony o napisanie odpowiedniego oświadczenia, wręczanego następnie dłużnikowi1. Termin "protest" pochodzi od łacińskiego słowa "protestari", które "wyrażało, że ktoś się zastrzegał przeciwko niewłaściwemu tłumaczeniu własnego lub obcego czynu przez wyraźne oświadczenie wobec świadków. W ten sposób "protestować" właściwie znaczy zachować prawa względem czegoś lub kogoś"2. Dlatego protestowanie oznaczało po prostu potwierdzenie, a zarazem utrzymanie w mocy, prawa już istniejącego.  Przyjmuje się także, że protest powstał w związku z instytucją przyjęcia (akceptacji) weksla ciągnionego (trasowanego). Weksle tego rodzaju musiały być prezentowane do przyjęcia (akceptacji). W przypadku weksli tzw. jarmarcznych nie stanowiło to problemu, gdyż były przedstawiane na jarmarkach wobec miejscowych władz. Natomiast w przypadku weksli niejarmarcznych powstał problem, w jaki sposób należy stwierdzić ich przedstawienie. W związku z tym zaczęto je umieszczać w treści weksla. Prawdopodobnie także fakt odmowy przyjęcia (nie przyjęcie weksla), czyli de facto ówcześnie jeden z rodzajów protestu, był umieszczany w jego treści. Pierwszy zachowany akt protestu, pochodzi z 1335 r. i, co ciekawe, jego treść jest bardzo zbliżona do współczesnych aktów tego rodzaju3.  Późniejsze ustawy wekslowe określały expressis verbis treść protestu, organ sporządzający, oraz przypadki, w jakich należało dokonać protestu, który stał się przede wszystkim dowodem przedstawienia weksla do przyjęcia oraz zapłaty. Należy przy tym podkreślić, że od samego początku rozwoju tej instytucji prawa wekslowego, organem uprawnionym, do sporządzenia tego aktu był notariusz, później doszedł urzędnik sądowy, a na końcu pocztowy4. W ten sposób protest stał się wyłącznym, a co za tym idzie jedynym dowodem dokonania wyżej wymienionych czynności, tzn. przedstawienia weksla do przyjęcia i zapłaty. Jego brak rodził ujemne skutki dla posiadacza weksla w postaci utraty prawa regresu wobec dłużników wekslowych. Dlatego, jak napisał104 w 1906 r. M. Kuratow, "akt protestu przybrał wszędzie formę aktu urzędowego, a obowiązujące we wszystkich krajach przepisy, dotyczące protestów weksli, wskazują, że ustawodawstwa wekslowe dawnego poglądu nie zmieniły"5.  Jednak na początku XX w. zaznaczyła się tendencja związana z reformą tej instytucji prawa wekslowego. Uważano bowiem, że "protest nie narodził się razem z wekslem i był wywołany właściwie potrzebą zaznaczenia w odległem miejscu odmówienia "akceptacyi" wekslu ciągnionego. Jest on zbytkiem średniowiecznych stosunków handlowych i anachronizmem w czasach obecnych; ciężkie formy wieków średnich, licujące z niewielkim rozwojem stosunków handlowych, nie mogą się ostać wobec olbrzymiego rozkwitu teraźniejszego życia handlowego i jego obrotów"6. Dlatego postulowano zniesienie instytucji protestu wekslowego, a przynajmniej jego gruntowną reformę. Chodziło zwłaszcza o organ sporządzający protest oraz jego treść. Proponowano dopuścić do jego sporządzania nie tylko notariuszy, ale przede wszystkim urzędników pocztowych, w tym przewidywano możliwość sporządzenia przez osobę, która miała płacić, deklaracji o odmowie zapłaty. Zmiana treści protestu zaś miała iść w kierunku jej uproszczenia i odformalizowania w stosunku do ówczesnych unormowań7. Co interesujące, pierwszym państwem, które wprowadziło protest pocztowy była Belgia. Nastąpiło to w latach 1876–18778. Ostatecznie protest, tak jak zresztą całe prawo wekslowe, stał się przedmiotem unifikacji w skali międzynarodowej. W XIX i na początku XX w., miało bowiem miejsce wiele konferencji, których celem było ujednostajnienie tego działu prawa prywatnego. Najważniejsze znaczenie, w skali światowej, miały obrady konferencji haskich z lat 1910, 1912. Ich rezultatem była umowa haska, która składała się z dwóch części, tj. umowy właściwej oraz regulaminu wekslowego, czyli ustawy jednostajnej o wekslu ciągnionym i prostym9. W pierwszej z nich zostało zawarte szereg zastrzeżeń (rezerwatów), wśród których znalazły się zastrzeżenia uzupełniające. Upoważniały one "do autonomicznego uregulowania materii wyłączonych z jednolitego regulaminu"10. Zaliczyć do nich należało między innymi protest. Wejście w życie konwencji zostało zakłócone przez wybuch I wojny światowej. Po jej zakończeniu przystąpiono ponownie do międzynarodowego ujednolicenia prawa wekslowego11. Ostatecznie w 1930 r. odbyła się w Genewie międzynarodowa konferencja, której celem była unifikacja prawa wekslowego. Zakończyła się uchwaleniem trzech konwencji, które obowiązują do dnia dzisiejszego12.§ 2. Protest wekslowy na ziemiach polskichI. Okres I Rzeczypospolitej Instytucja protestu na ziemiach polskich pojawiła się wraz z obrotem wekslowym. Pierwsze regulacje pochodzą z XVII w. Były to początkowo wyłącznie ustawy miejskie, mianowicie Gdańska Ustawa Wekslowa z 8.3.1701 r. oraz Elbląska Ustawa Wekslowa z 27.1.1758 r.13. Następnie w skali całego kraju w dniu 13.4.1775 r. Sejm Extraordynaryjny uchwalił konstytucję sejmową, pt. "Ustanowienie Praw Wexlowych"14. Konstytucja dzieliła się na osiem paragrafów, wśród których znajdowała się § 2 "O protestach". Zgodnie z jego brzmieniem, jeżeli po wystawieniu weksel nie został zapłacony w określonym terminie powinien mieć miejsce protest, tzn. publiczny akt odmowy zapłaty sumy pieniężnej, na jaką opiewał. Protest dotyczył wyłącznie weksli ciągnionych (trasowanych), bowiem weksle proste (własne) mu nie podlegały. W ustawie zostały wymienione trzy przypadki, w których należało dokonać protestu. Miał on miejsce wówczas, gdy:1) trasat nie przyjął (akceptował) weksla;2) trasat po przyjęciu weksla nie zapłacił w terminie określonym w jego treści, tak samo w przypadku "gdy wexel iest do zapłacenia za obaczeniem (okazaniem)15 w trzy dni"16;3) trasat zamieścił w treści przyjęcia klauzulę, która oznaczała niepewność wypłacenia określonej w treści weksla kwoty.  Protest powinien był być generalnie sporządzony niezwłocznie, nie później jednak, niż w trzy dni od odmowy przyjęcia albo zapłaty weksla. W celu jego dokonania prezentujący weksel powinien udać się, jak stanowiła konstytucja, "do ksiąg iakichkolwiek autentycznych, naybliższych mieysca tego, na którym się upominał o zapłacenie pieniędzy"17. W przypadku nie złożenia protestu w ogóle bądź w niewłaściwym ustawowo czasie weksel taki tracił tzw.105 "moc swoią wexlową", a co za tym idzie należność pieniężna z niego wynikająca mogła być dochodzona jedynie w postępowaniu zwykłym (ordynaryjnym). Dotyczyło to tylko roszczeń przeciwko zwrotnie zobowiązanym, gdyż przyjemca (akceptant) odpowiadał wekslowo, co do zasady, mimo braku dokonania tego aktu zachowawczego. W przypadku weksla prostego, o czym była mowa wcześniej, nie istniał ustawowy obowiązek dokonania protestu. W związku z tym posiadacz tego rodzaju weksla nie był zobligowany ustawowo do złożenia protestu, dla zachowania swoich praw wekslowych.  Inaczej rzecz miała się w projekcie "Zbioru Praw Sądowych" z 1778 r., zwanego popularnie Kodeksem A. Zamoyskiego, który nie wszedł jednak w życie. Zawierał on mianowicie przepisy dotyczące prawa wekslowego, w tym protestu, zgodnie z którymi niezłożenie protestu, jeśli chodzi o weksle osobiste (własne), miało powodować utratę praw wekslowych18. Wynika z tego, że protest miał stanowić konieczną przesłankę poszukiwania zwrotnego, w tym także dochodzenia praw z weksla własnego. Ostatnią próbą regulacji protestu wekslowego w I Rzeczypospolitej był nieukończony projekt Kodeksu Stanisława Augusta. W zakresie prawa wekslowego zawiera on raczej postulaty przyszłej regulacji, wśród których możemy znaleźć § 2 "O protestach przeciw wexlom trassowanym"19. Po upadku Rzeczypospolitej na jej obszarze obowiązywały regulacje państw zaborczych20. Wyjątkiem było wprowadzenie, w okresie Księstwa Warszawskiego, Francuskiego Kodeksu Handlowego z 1807 r.21.II. Protest wekslowy w II Rzeczypospolitej W chwili odzyskiwania przez państwo polskie niepodległości na jego obszarze obowiązywały cztery ustawodawstwa wekslowe: austriackie, niemieckie, rosyjskie, francuskie oraz węgierskie22. Ostatnie z wymienionych zostało zastąpione, zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 14.9.1922 r., prawem wekslowym austriackim23. W związku z tym sporządzenie protestu podlegało zasadniczo czterem regulacjom prawnym, które m.in. różniły się co do organu protestowego, jak również formy protestu. Najmniej pod tym względem różnic zachodziło między ustawą austriacką i niemiecką, które zresztą, tak na dobrą sprawę, miały prawie takie samo brzmienie, przy czym protest w ostatniej z ustaw został uregulowany w sposób bardziej szczegółowy. Wynikało to z faktu, że wymienione regulacje były wynikiem obrad konferencji, mających na celu unifikację prawa wekslowego na obszarze państw niemieckich. Najważniejsze znaczenie miała z nich konferencja w Lipsku z 1847 r., której efektem końcowym był projekt Ogólnoniemieckiej Ustawy Wekslowej24.  Zgodnie z ustawą niemiecką protest mógł być sporządzony przez notariusza, urzędnika sądowego albo urzędnika pocztowego. W przypadku ustawy austriackiej do jego sporządzenia uprawnione były tylko dwa pierwsze z wyżej wymienionych organów. Treść protestu niewiele różniła się między dwiema ustawami. W zakresie formy należy zaznaczyć, że regulacja niemiecka przewidywała możliwość umieszczenia treści protestu zarówno w wekslu, jak i na dołączonej do niego karcie, czyli przedłużku. Zawierała ponadto ścisłe wskazówki, w którym miejscu, a także w jaki sposób powinien być zmieszczony protest. Normowała również możliwość uiszczenia zapłaty weksla do rąk urzędnika zakładającego protest oraz sprostowanie omyłek pisarskich25. Natomiast kodeks francuski normował zasadniczo protest w art. 173–176. Zgodnie z art. 173, protest z powodu nieprzyjęcia, bądź niezapłacenia weksla sporządzali dwaj rejenci albo jeden rejent w obecności dwóch świadków. Poza tym istotne znaczenie miał, brzmiący "niemiłosiernie", art. 163 kodeksu, który stanowił, że "ani śmierć lub upadłość wystawcy wekslu prostego lub tego, na kogo weksel jest ciągniony, nie uwalnia okaziciela od sporządzenia protestu z powodu niezapłacenia"26. Zresztą w kodeksie explicite wyrażono normę, że żaden dokument ze strony posiadacza weksla nie może zastąpić protestu. Jak ważny był protest stanowił o tym także art. 176, który pod groźbą złożenia z urzędu, zwrotu kosztów i całkowitego odszkodowania zobowiązał rejentów do dokładnego sporządzenia odpisów protestu oraz odpowiedniego wpisywania ich "w osobną księgę"27. Prawo wekslowe rosyjskie dzieliło dychotomicznie protest wekslowy na dotyczący weksli prostych oraz trasowanych. Podmiotem upoważnionym do sporządzenia protestu był notariusz albo osoba, która go zastępowała zgodnie z ustawą "wskutek żądania w odnośnych wypadkach objawionego"28. Dokonanie protestu było szczegółowo uregulowane, zwłaszcza tryb przedstawienia weksla do zapłaty, treść protestu oraz umieszczenie jego treści w osobnej księdze. Ze względu na to, że podstawową formą weksla, w regulacji106 rosyjskiej, był weksel własny, do protestu weksla trasowanego stosowane były zasadniczo przepisy dotyczące weksla własnego29.  Późniejsze losy protestu na ziemiach polskich związane są z próbami unifikacji prawa wekslowego w skali międzynarodowej. Oczywiście należy pamiętać o regulacjach w zakresie protestu wekslowego, które zostały wydane na ziemiach polskich w okresie I wojny światowej. Wówczas wydano liczne moratoria, dotyczące realizacji praw wekslowych wynikających z treści weksla. Generalnie moratorium stanowiło i stanowi akt władzy państwowej, na podstawie którego zawiesza się terminy wykonania zobowiązań przez dłużników oraz dopełnienia niezbędnych czynności prawnych przez wierzycieli, w celu zachowania ich praw30. W przypadku zobowiązań wekslowych dotyczyło to tzw. czynności zachowawczych. Najważniejszą z nich był protest, którego termin dokonania był wielokrotnie odraczany w okresie wojny31. Moratoria objęły przede wszystkim obszar Królestwa Polskiego, który był głównym teatrem działań wojennych. Jednolite uregulowanie protestu na ziemiach polskich po 1918 r. było ściśle związane z unifikacją prawa wekslowego. Nastąpiła ona z dniem 1.1.1925 r. Wtedy właśnie weszło w życie rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 14.11.1924 r. o prawie wekslowem32. Protest wekslowy został generalnie unormowany w art. 84–93 PrWekslR 1924 r.33. Zgodnie z art. 84, protest mógł sporządzić notariusz lub sąd. Jednak do oznaczenia organu sądowego oraz godzin dokonywania protestu, w drodze rozporządzenia, został upoważniony, zgodnie z art. 109 PrWekslR 1924 r., Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Przemysłu i Handlu. Realizacja...