Abstrakt

§ 1. Pojęcie i charakter prawny majątku spółki komandytowo-akcyjnej I. Zagadnienia ogólne1. Odrębność majątku spółki od majątku osobistego jej wspólników  Majątek spółki komandytowo-akcyjnej stanowi kompleks majątkowy odrębny od majątku osobistego wspólników. Jest to konsekwencją podmiotowości prawnej przyjętej dla spółki osobowej w przepisie art. 8 § 1 KSH. W świetle tego przepisu spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana1. Tym samym niedopuszczalna jest interpretacja, że majątek ten stanowi współwłasność łączną jej wspólników.2. Kapitał podstawowy a inne kapitały własne spółki Zgodnie z RachunkU na majątek ten, ujmowany po stronie pasywów, składają się tzw. kapitał (fundusz) podstawowy (zob. załącznik Nr 1 do ustawy, pozycja A Nr I po stronie pasywów w bilansie spółki) oraz inne kapitały własne spółki, tj. kapitału funduszu zapasowego, kapitału funduszu z aktualizacji wyceny i z pozostałych kapitałów funduszy rezerwowych (poz. A Nr IV–VI w bilansie). Kapitał (fundusz) podstawowy pochodzi zasadniczo z wkładów wspólników (komplementariuszy i akcjonariuszy). Może być on więc nazywany mianem kapitału udziałowego. Wkłady te, przyjmując postać wkładów pieniężnych lub niepieniężnych (aportów), są ujmowane w bilansie spółki po stronie aktywów. Ze względu na fakt, że kapitał podstawowy (udziałowy) jest tworzony w momencie zakładania spółki, może być on również nazywany mianem kapitału założycielskiego. Jednakże w razie podwyższania tego kapitału z zysku spółki, przez tzw. kapitalizację rezerw traci on w tej części przymiot kapitału założycielskiego. Z kolei inne kapitały własne niż kapitał podstawowy powstają zasadniczo z zysku spółki. Nie można jednak wykluczyć powstania innego kapitału własnego spółki komandytowo-akcyjnej z wkładów akcjonariuszy. Chodzi tu o przypadek, w którym cena emisyjna akcji tej spółki jest większa od wartości nominalnej. Zgodnie z art. 396 § 2 w zw. z art. 126 § 1 pkt 2 KSH nadwyżka wartości emisyjnej nad wartością nominalną akcji (tzw. "agio") wpływa do kapitału zapasowego spółki.II. Dualizm kapitału podstawowego spółki komandytowo- -akcyjnej 1. Przyczyna i podstawa prawna dualizmu kapitału podstawowego Cechą szczególną spółki komandytowo-akcyjnej jest występowanie zasady dualizmu jej kapitału (funduszu) podstawowego (w rozumieniu RachunkU). Taki stan rzeczy, wyjątkowy w stosunku do innych typów spółek handlowych, znajduje swą podstawę prawną zwłaszcza w art. 132 § 1 KSH, a także w art. 147 § 1 KSH2. Przepisy te dopuszczają bowiem możliwość łączenia w spółce komandytowo-akcyjnej statusu komplementariusza oraz akcjonariusza (na określonych ustawowo warunkach).  Wskutek powyższego komplementariusz może według swego wyboru dokonywać wnoszenia swych wkładów na jeden z tych funduszy, albo na drugi, albo także na oba jednocześnie. Odrębny charakter wkładów komplementariusza od wkładów na kapitał zakładowy spółki komandytowo-akcyjnej (art. 130 pkt 5 KSH) można także wyprowadzić z treści statutu tej spółki (art. 130 pkt 4 KSH)3. Za nietrafny należy uznać pogląd, który wyklucza komplementariuszowi możliwość dokonywania wspomnianego wyżej wyboru, oparty na założeniu, że wspólnik ten przez wniesienie swego wkładu do spółki tylko na kapitał zakładowy uzyskałby w spółce jedynie status akcjonariusza4. Założenie to jest metodologicznie błędne, ponieważ o statusie komplementariusza w spółce komandytowo-akcyjnej nie decyduje bowiem okoliczność sposobu wniesienia wkładu do spółki, tj. na inny kapitał niż zakładowy, ale fakt ponoszenia nieograniczonej odpowiedzialności przez tego wspólnika. To właśnie okoliczność ponoszenia nieograniczonej osobistej odpowiedzialności uzasadnia systemowo prawo komplementariusza do prowadzenia spraw spółki i jej reprezentacji. Wiązanie więc statusu komplementariusza tylko z rodzajem funduszu, na który wspólnik spółki komandytowo-akcyjnej wnosi swój wkład, jest sprzeczne z treścią przepisu art. 125 KSH określającego elementy przedmiotowo istotne dla spółki.2. Kapitały własne spółki komandytowo-akcyjnej składające się na jej kapitał podstawowy Jeden z tych kapitałów podstawowych jest określony przez KSH mianem kapitału zakładowego (art. 130 pkt 5, art. 132, art. 133 § 1 pkt 3 i 5 KSH), podobnie jak jego odpowiednik w spółce akcyjnej. Tworzy się go z wkładów akcjonariuszy, którym może być też komplementariusz (art. 132 § 1 KSH; zob. § 3, II, 1–6). Z kolei drugi kapitał podstawy spółki pochodzi z wkładów wnoszonych przez komplementariuszy poza kapitałem zakładowym (§ 3, I, 1–6). Nie posiada on własnej nazwy normatywnej w KSH, zaś kodeks posługuje się na jego oznaczenie określeniem "inne fundusze" (art. 132 § 1 KSH).7  Może to więc być odrębny kapitał udziałowy komplementariusza traktowany jako drugi kapitał podstawowy. Podstawę do takiego sformułowania dają pośrednio przepisy art. 50, 53 i 54 § 1 w zw. z art. 126 § 1 pkt 1 KSH.  Natomiast określenie "inne fundusze" sugeruje, że wkład komplementariusza poza kapitałem zakładowym może być też skierowany na inne kapitały własne spółki, np. na wybrany kapitał rezerwowy albo mogą też przejść na kapitał zapasowy. Wskazuje to na swobodę tworzenia tego kapitału, co może mieć wpływ na zakres rozporządzenia aktywami spółki przez komplementariusza.3. Skutki prawne dualizmu kapitału podstawowego spółki komandytowo-akcyjnej A. Stosowanie przepisów o ochronie kapitału do kapitału zakładowego Skoro kapitał zakładowy spółki komandytowo-akcyjnej pochodzi z wkładów akcjonariuszy i stosuje się do niego przepisy o spółce akcyjnej (art. 126 § 1 pkt 2 KSH), nie ma wątpliwości, że do tworzenia oraz utrzymania tego kapitału stosuje się przepisy o jego ochronie. Chodzi tu więc nie tylko o przepisy gwarantujące realny charakter wkładu akcjonariusza, a więc przepisy dotyczące zdolności aportowej (art. 14 § 1 i § 4 KSH), realnego charakteru wyceny aportu (art. 311–312 KSH), terminowego wniesienia wkładu (art. 309 § 3 i 4 KSH), lecz także o przepisy zakazujące zwrotu wkładu podczas trwania stosunku spółki (art. 344 KSH), czy wypłaty odsetek od wniesionych wkładów (art. 346 KSH) lub przepisy limitujące możliwość przekazania części majątku spółki do majątku osobistego akcjonariusza, a więc przepisy o wypłacie dywidendy (art. 347 KSH), w tym także dywidendy zaliczkowej (art. 349 KSH), dywidendy zaległej (art. 348 KSH), o wynagrodzeniu dla akcjonariusza w razie umorzenia jego akcji (art. 359 KSH), przymusowego wykupu akcji (art. 418 KSH) czy udziału w masie likwidacyjnej (art. 474 KSH).B. Brak stosowania przepisów o ochronie kapitału do kapitału udziałowego komplementariuszy W sytuacji zaś, gdy kapitał udziałowy komplementariuszy (inny fundusz) nie stanowi kapitału zakładowego spółki komandytowo-akcyjnej (art. 130 pkt 5 KSH), to wówczas z mocy art. 126 § 1 pkt 1 KSH do wkładów tworzących ten pierwszy kapitał stosuje się przepisy o spółce jawnej.  Wówczas nie ma żadnego uzasadnionego powodu, aby do wspomnianego kapitału oraz wnoszonych do niego wkładów stosować przepisy o ochronie kapitału zakładowego (własnego) spółki. Stąd powołane wyżej przepisy ze spółki akcyjnej nie mają w tym przypadku zastosowania. Oznacza to znacznie większą swobodę tworzenia kapitału udziałowego komplementariuszy oraz jego utrzymania.§ 2. Udział wspólnika spółki komandytowo-akcyjnejI. Pojęcie udziału wspólnika Pod pojęciem udziału w spółce osobowej (a tym samym i w spółce komandytowo-akcyjnej) rozumie się określenie partycypacji wspólnika w zyskach i stratach spółki.  Na gruncie spółki komandytowo-akcyjnej powstaje zasadnicze pytanie względem jakiego punktu odniesienia należy określać udział wspólnika w zysku tej spółki, czy według tylko jej kapitału zakładowego albo czy łącznie z kapitałem udziałowym komplementariuszy, albo czy też efektywnie do wniesionych wkładów do spółki przez każdego wspólnika, bez względu na jego status w spółce.  Czym innym jest natomiast udział w stratach spółki. Chodzi tu przede wszystkim o konsekwencje okoliczności, że akcjonariusze z istoty swego statusu prawnego nie odpowiadają osobiście za zobowiązania spółki (art. 135 KSH).II. Zasada proporcjonalności udziałów i wkładu1. Zasada Podstawę do wyjaśnienia powyższego problemu stanowi przepis art. 147 § 1 KSH. Przepis ten ustanawia zasadę proporcjonalności udziału wspólników spółki komandytowo-akcyjnej w zysku spółki w zależności od wniesionych wkładów. Nie jest to jednak zasada bezwzględna i może zostać ona wykluczona w statucie przez przyjęcie odmiennej regulacji tej kwestii.2. Wyjątki od zasady Względnie wiążący charakter przepisu art. 147 § 1 KSH stwarza dużą możliwość tworzenia przez komplementariuszy systemu zachęt dla inwestorów pasywnych, a więc dla przyszłych akcjonariuszy. Mogą polegać one na pierwszeństwie wypłaty udziału w zysku akcjonariuszom przed komplementariuszami. Dopuścić należy też możliwość "umówienia" się komplementariuszy (spółki) z akcjonariuszami o wypłatę określonej dywidendy, która w braku zysku w danym roku obrotowym będzie płatna z przyszłego zysku na zasadzie pierwszeństwa przed udziałem wszystkich wspólników w nowym zysku. Jest to mechanizm zbliżony do akcji niemych, określony w art. 353 § 4 KSH, możliwy do zastosowania w spółce komandytowo-akcyjnej. Jednak z mocy art. 147 § 1 KSH akcje dające taki przywilej nie muszą być tutaj akcjami pozbawionymi prawa głosu. Dopuszczalne jest też odchodzenie od zasady proporcjonalności w kierunku większych korzyści dla komplementariuszy tytułem premii za ponoszenie szczególnego ryzyka związanego z funkcjonowaniem spółki, czy premii za udzielenie akcjonariuszom "gwarancji" na sukces finansowy z racji ugruntowanej pozycji spółki na rynku. Stwarza8 to z kolei niebezpieczeństwo zniechęcenia inwestorów pasywnych do obejmowania akcji spółki. Jednak odchodzenie od zasady proporcjonalności może mieć sens w ustalaniu wzajemnych relacji finansowych pomiędzy samymi komplementariuszami, mając na względzie fakt, że tylko niektórzy z nich prowadzą sprawy spółki i ją reprezentują. III. Wpływ wkładu wspólnika na ustalenie jego udziału w spółce 1. Ustalenie przedmiotu i wartości wkładu wniesionego do spółki  Podstawowe wątpliwości w praktyce mogą dotyczyć sposobu rozumienia "wkładów wniesionych do spółki", jako punktu odniesienia przy stosowaniu zasady proporcjonalności w związku z podziałem zysku. Jednak wkłady wspólników spółki komandytowo-akcyjnej (komplementariuszy i akcjonariuszy) są określane w formie pisemnej od strony ich przedmiotu oraz wartości. W przypadku komplementariuszy ma to miejsce w statucie (art. 130 pkt 4 KSH), zaś w przypadku akcjonariuszy uczestniczących w tworzeniu spółki w akcie objęcia akcji, określającym sposób pokrycia tych akcji (art. 313 § 2 w zw. z art. 126 § 1 pkt 2 KSH), zaś w razie podwyższenia kapitału zakładowego w zapisie na akcje (art. 437 § 2 pkt 2, art. 440 § 2 w zw. z art. 126 § 1 pkt 2 KSH) albo w pisemnym oświadczeniu o przyjęciu oferty objęcia nowych akcji przy subskrypcji prywatnej (art. 431 § 2 pkt 1 w zw. z art. 126 § 1 pkt 2 KSH). Tym samym jest możliwe ustalenie wartości "wkładów wniesionych do spółki", o którym mówi przepis art. 147 § 1 KSH, celem określenia udziału w zysku wspólników spółki komandytowo-akcyjnej. 2. Wkłady rzeczywiście wniesione a wkłady deklarowane Kolejna wątpliwość dotyczy faktu, czy udział w zysku liczy się od wkładów rzeczywiście wniesionych, czy tylko wkładów deklarowanych, np. w akcie objęcia akcji.  W przypadku akcjonariuszy jest bowiem możliwe etapowe wnoszenie wkładów pieniężnych po rejestracji spółki, bądź podwyższenia kapitału zakładowego, czy pokrycie akcji aportowych w całości do roku od zarejestrowania spółki, bądź podwyższenia kapitału zakładowego (art. 309 § 3 i 4, art. 431 § 7 w zw. z art. 126 § 1 pkt 2 KSH).  Z przepisów o wkładach komplementariuszy nie wynika natomiast, czy wkłady te określone w statucie (art. 130 pkt 4 KSH) muszą być faktycznie wniesione do spółki. Nie ma również żadnych podstaw, aby do tych wkładów stosować przepisy o ochronie kapitału zakładowego, skoro podlegają one reżimowi prawnemu spółek osobowych. W przypadku akcjonariuszy znajdzie zastosowanie przepis art. 347 § 2 zd. 2 w zw. z art. 126 § 1 pkt 2 KSH, w świetle którego w sytuacji, gdy akcje nie są całkowicie pokryte zysk rozdziela się w stosunku do dokonanych wpłat na akcje. Jest to jednak przepis względnie wiążący, którego skutki mogą być uchylone w statucie. Wynika to z treści art. 347 § 3, a także w przypadku spółki komandytowo-akcyjnej bezpośrednio z art. 147 § 2 KSH. Skoro natomiast w odniesieniu do komplementariuszy nie wprowadzono zasady proporcjonalności udziału w zysku spółki od efektywnie wniesionego wkładu, należy przyjąć, że podstawą wyznaczenia tego udziału jest wkład określony w statucie, a nie rzeczywiście wniesiony. Nie można bowiem w drodze analogii stosować do komplementariusza przepisu art. 347 § 2 zd. 2 KSH, gdyż byłoby to równoznaczne z naruszeniem przepisu art. 126 § 1 pkt 1 KSH. Ponadto, taka wykładnia znajduje potwierdzenie w konstrukcji "udziału kapitałowego", odnoszącej się do osoby komplementariusza z mocy art. 50 w zw. z art. 126 § 1 pkt 1 KSH. W świetle tego przepisu udział kapitałowy wspólnika jest równy wartości wkładu określonej w umowie spółki5. Powyższe ustalenia prowadzą do wniosku, że istniejące wątpliwości mogą prowadzić do konfliktu komplementariuszy i akcjonariuszy i to jeszcze w sprawie tak drażliwej, jak podział zysku. Dlatego należy zalecać precyzyjne ustalenie reguł podziału zysku w statucie spółki. 3. Swoboda ustalania wartości wkładu niepieniężnego komplementariusza  Duże możliwości w swobodnym ustalaniu zasad podziału zysku pomiędzy komplementariuszami i akcjonariuszami tkwią w wycenie wkładu niepieniężnego (aportu). O ile wycena tego wkładu, wnoszonego przez akcjonariusza, jest poddana surowemu reżimowi prawnemu określonemu w art. 312–315 w zw. z art. 126 § 1 pkt 2 KSH, o tyle wkład niepieniężny komplementariusza może być wyceniany według zasad dowolnych. Kierując się różnymi metodami wyceny przy określeniu wartości aportu, można w konsekwencji naruszyć od strony faktycznej zasadę proporcjonalności udziału w zysku, w zależności od wniesionego wkładu. Mieści się to jednak w granicach przepisu art. 147 § 1 KSH. Jeżeli wycena ta jest ponadto przedmiotem konsensusu komplementariuszy i akcjonariuszy trudno jest uznać takie rozwiązanie za konfliktogenne. IV. Udział komplementariusza w zysku spółki z tytułu wkładu jego pracy  Szczególnym problemem prawnym, wiążącym się z udziałem wspólnika w spółce komandytowo-akcyjnej, jest udział w zysku komplementariusza z tytułu wnoszonego przez niego wkładu pracy. Wkład ten jest naturalną konsekwencją prawa i zarazem obowiązkiem komplementariusza prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowania, a więc wykonywania na rzecz spółki określonej pracy. Dotyczy to tylko9 tych z komplementariuszy, którzy nie zostali tego prawa pozbawieni (art. 137 i art. 140 § 2–3 KSH).  Istnieją dwie możliwości honorowania wkładu pracy komplementariusza. Mianowicie może on uzyskiwać:1) stałe wynagrodzenie za pracę, (np. miesięczne) z tytułu pełnionych w spółce funkcji menedżerskich łącznie z różnymi dodatkami. Charakter prawny uzyskiwania tego wynagrodzenia jest rzeczą wtórną. Może być to wynagrodzenie z umowy o pracę, czy z umowy menedżerskiej, itd. i stanowić ono będzie koszt spółki;2) tylko udział w zysku spółki z tytułu wniesionego...