Abstrakt

Prognozy demograficzne dla Polski są jednoznaczne – w następnych dziesięcioleciach zaistnieje konieczność stawienia czoła szybko postępującemu starzeniu się społeczeństwa i spadkowi liczby ludności. Okoliczności te będą powodować daleko idące konsekwencje dla rynku pracy. Nadchodząca – bezprecedensowa – sytuacja demograficzna będzie dla ustawodawcy dużym wyzwaniem. Niniejszy tekst stanowi próbę analizy, na ile w zakresie regulacji czasu pracy jesteśmy przygotowani do podjęcia tych wyzwań, na ile natomiast i w jakim kierunku przepisy te powinny ulec zmianie, aby móc im sprostać.Uwagi wprowadzająceJedną z najsilniej zaznaczających się tendencji społecznych, które będą miały wpływ na regulację czasu pracy, są prognozowane głębokie zmiany w strukturze demograficznej społeczeństwa. Utrzymujący się niski współczynnik dzietności (obecnie 1,3 dziecka na kobietę w wieku rozrodczym) połączony z wydłużaniem życia spowoduje zmniejszanie się liczby ludności i starzenie się polskiego społeczeństwa. Będzie to miało głębokie skutki dla gospodarki i sytuacji na rynku pracy. Wydaje się, że tendencja ta będzie musiała znaleźć odzwierciedlenie również w regulacjach czasu pracy.Reakcje ustawodawcy na następstwa kryzysu demograficznego mogą wystąpić na kilku płaszczyznach. Po pierwsze, konieczne może być (co już w pewnym zakresie występuje) tworzenie instytucji i rozwiązań sprzyjających podniesieniu dzietności. W tym zakresie bardzo istotną rolę mogą odegrać zwłaszcza regulacje z zakresu czasu pracy ułatwiające pracownikom godzenie pracy z życiem rodzinnym. W sytuacji kryzysu demograficznego działania takie będą leżały w interesie publicznym polegającym na utrzymaniu jak największej części populacji w wieku produkcyjnym na rynku pracy. Z drugiej strony (czego polski ustawodawca jeszcze zdaje się nie dostrzegać) może pojawić się konieczność udostępniania takich rozwiązań w zakresie czasu pracy pracownikom opiekującym się starszymi – niezdolnymi do samodzielnego funkcjonowania – członkami rodziny. Liczba pracowników (zwłaszcza kobiet) obciążonych takimi obowiązkami będzie wzrastać. Również w tym przypadku w interesie publicznym będzie leżało zatrzymanie tych osób na rynku pracy. Starzenie się polskiego społeczeństwa prawdopodobnie spowoduje wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze. Z tej perspektywy pożądane jest właściwe ukształtowanie przepisów o czasie pracy dla zinstytucjonalizowanych placówek opiekuńczych, jak również stworzenie odpowiednich ram prawnych dla opieki domowej, sprawowanej w ramach zatrudnienia w gospodarstwie domowym. Dotyczy to zarówno zapewnienia opieki dzieciom, jak i osobom starszym. Ponadto dużym wyzwaniem dla ustawodawcy będzie stworzenie przepisów skłaniających pracowników do wydłużania okresu aktywności zawodowej. Pierwszym krokiem było w tym przypadku wydłużenie wieku emerytalnego. W kontekście wydłużenia aktywności zawodowej pracowników istotne będzie zapobieganie wypaleniu zawodowemu oraz wprowadzanie takich rozwiązań w zakresie czasu pracy, które pozwolą im na jak najdłuższe zachowanie aktywności zawodowej w natężeniu dostosowanym do ich wieku i możliwości. Wreszcie, na rynek pracy wchodzi obecnie młode pokolenie, zwane „pokoleniem Y”, które wykazuje nowe podejście do pracy i czasu pracy, polegające zwłaszcza na oczekiwaniu dużych możliwości dogodnego dla siebie kształtowania czasu pracy i harmonijnego godzenia pracy z aktywnością pozazawodową. Również to może być czynnikiem wpływającym na czas pracy w przyszłości.