Abstrakt
Fundamentem działalności związków zawodowych jest wolność związkowa. Ramy tej wolności wyznaczają standardy Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), których Polska jako członek musi przestrzegać. Nie ulega wątpliwości, że krajowe regulacje wymagają zmian legislacyjnych, na co zwrócił już uwagę Komitet Wolności Związkowej1. Reforma prawa związkowego weszła w kolejny etap tzw. pomocy technicznej MOP. W ramach tej pomocy 14–16.5.2014 r. w Warszawie w Centrum Partnerstwa Społecznego „Dialog” odbyły się spotkania partnerów społecznych z prawnikami Międzynarodowego Biura Pracy (MBP). Celem misji MOP w Polsce była analiza polskiego ustawodawstwa w wyznaczonym zakresie oraz przedstawienie partnerom społecznym standardów i zaleceń zgodnych z poglądami MOP. Ocena ekspertów zewnętrznych wprowadza nową jakość w dyskusji na temat kształtu polskiego zbiorowego prawa pracy.Uwagi wstępneDo najważniejszych aktualnie problemów zbiorowego prawa pracy należy dostosowanie działalności związków zawodowych do potrzeb zmieniającego się rynku pracy, na którym ponad 2,5 miliona osób to pracujący na podstawie umów cywilnoprawnych i samozatrudnienia2. W obecnym ustroju społeczno-gospodarczym pojęcie „ludzi pracy” obejmuje wszystkie grupy osób wykonujących pracę zarobkową, a nie tylko pracowników. W doktrynie prawa pracy podkreśla się, że prawo zatrudnienia to prawo dla osób żyjących z pracy rąk3, a konstytucyjne terminy „praca” i „zatrudnienie” to pojęcia szersze niż „praca” i „zatrudnienie pracownika” w rozumieniu Kodeksu pracy4. Zgodnie zaś z art. 59 Konstytucji wolność zrzeszania w związkach zawodowych zapewnia się każdemu. Pomimo tego art. 2 ustawy z 23.5.1991 r. o związkach zawodowych5 zawęża zakres podmiotowy prawa koalicji głównie do pracowników sensu stricto, funkcjonariuszy i wykonawców pracy nakładczej. Pominięcie w tym przepisie innych podmiotów świadczących pracę zarobkową uznaje się za zbyt wąskie ujęcia prawa podmiotowego osób pracujących6.Istotnym czynnikiem determinującym zmiany krajowego ustawodawstwa są konwencje MOP. Te z kolei zawierają często ogólne sformułowania przepisów, które doprecyzowują zalecenia MOP. Pojawiające się w praktyce wątpliwości interpretuje Komitet Wolności Związkowej. Ratyfikowane konwencje stają się wiążącym prawem międzynarodowym, a więc należy je stosować w polskim porządku prawnym. Powyższe wynika z art. 91 Konstytucji, który stanowi, że ratyfikowane umowy międzynarodowe mają pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy nie da się pogodzić z umową. Dostrzegając potrzebę nowelizacji prawa związkowego, należy mieć na uwadze wskazane zależności.Zmiana utrwalonego od wielu lat specyficznego dla Polski pracowniczego modelu ruchu związkowego na model zatrudnieniowy jest dużym wyzwaniem dla ustawodawcy. Dlatego z inicjatywy Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS) oraz za zgodą organizacji związkowych i pracodawców7 skorzystaliśmy jako kraj – członek MOP z oferowanej przez tę organizację tzw. pomocy technicznej8 (ang. – technical assistance). Do tej pory w polskim zbiorowym prawie pracy pomoc taka nie była wykorzystywana. Eksperci MOP oferują państwom członkowskim współpracę techniczną w celu rozpowszechniania wiedzy na temat standardów oraz pomoc merytoryczną, gdy brakuje w danym kraju rozwiązań ustawowych zapewniających zgodność z ratyfikowanymi konwencjami. Pomoc realizowana jest więc w różnych formach, m.in.: konferencji, szkoleń, doradztwa bądź bezpośrednich wizyt, podczas których poddawane jest analizie ustawodawstwo i omawiane są problemy określonego obszaru prawa. Osobista misja ekspertów w ramach pomocy technicznej ma charakter misji „dobrej woli”, co oznacza, że jej wnioski nie są wiążące dla danego kraju. Wskazują jednak kierunek rozwiązań zgodny z ratyfikowanymi konwencjami.Podstawowy obszar prac analitycznych prawników MOP w ramach pomocy technicznej został zakreślony przez MPiPS w następującym zakresie:
- prawo koalicji osób pracujących na innej podstawie niż stosunek pracy;- uregulowania dotyczące uprawnień związków zawodowych, w szczególności mechanizmów ochrony osób zatrudnionych na innej podstawie niż stosunek pracy;- ochrona przed dyskryminacją antyzwiązkową;- weryfikacja liczebności związków zawodowych;- prawo do strajku pracowników służby cywilnej i administracji publicznej niepełniących funkcji władczych9.Niewątpliwie poza samą potrzebą nowelizacji prawa związkowego dodatkowym impulsem zaproszenia ekspertów MOP były wydane dla Polski w związku ze skargą NSZZ „Solidarność” rekomendacje z 2012 r.10, złożony przez OPZZ w TK wniosek dotyczący prawa koalicji11 oraz oczekujący na rozpatrzenie w TK wniosek NSZZ „Solidarność” dotyczący prawa do strajku pracowników służby publicznej12. Wskazane w tych dokumentach zagadnienia wyznaczyły główny zakres tematyczny misji MOP. Eksperci zewnętrzni dokonali przeglądu ustawodawstwa polskiego we wskazanych obszarach oraz wysłuchali uwag uczestników spotkań indywidualnych na temat barier prawnych korzystania z wolności związkowych.Ze strony MOP w spotkaniach brało udział dwóch ekspertów, w tym Karen Curtis – Szefowa Wydziału Wolności Związkowej w Departamencie Międzynarodowych Standardów Pracy MBP. Ponadto obecni byli przedstawiciele MPiPS, Państwowej Inspekcji Pracy (PIP), NSZZ „Solidarność”, OPZZ, Konfederacji Lewiatan, Pracodawców Rzeczpospolitej Polskiej oraz Związku Rzemiosła Polskiego. Misja spotkała się także z przedstawicielami Kancelarii Prezesa Rady Ministrów.Wizyta zorganizowana została w taki sposób, aby każda ze stron (związkowa, pracodawców, rządowa) mogła przedstawić swoje wątpliwości związane z obecnie obowiązującymi przepisami w indywidualnych spotkaniach z ekspertami MBP. Sprawozdanie13 ze spotkań w ramach pomocy technicznej trafiło do uczestników z końcem lipca. Jego główne wnioski – istotne z punktu widzenia związków zawodowych – przedstawione zostaną w dalszej części artykułu.