Abstrakt

W niniejszym opracowaniu autorka analizuje charakter prawny umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Stara się przy tym wykazać, że umowa ta ma charakter cywilnoprawny.

Wstęp do rozważań

Dynamiczny rozwój konkurencji na rynku gospodarczym wpłynął na rozpopularyzowanie zawierania obok umowy o pracę umowy dodatkowej do niej, jaką jest umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Skąpa regulacja zagadnienia w przepisach prawa i pojawiające się na gruncie praktycznym liczne wątpliwości zmuszają tym samym do zastanowienia się nad takimi kwestiami, jak charakter prawny umowy o zakazie konkurencji oraz wpływ powiązania umowy o zakazie konkurencji ze stosunkiem pracy na jej funkcjonowanie w obrocie prawnym, społecznym i gospodarczym.

Rozstrzygnięcie kwestii rodzaju umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy ma istotne znaczenie dla interpretacji jej postanowień, a zatem ma doniosłe znaczenie praktyczne.

Za uznaniem, że umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy ma charakter umowy cywilnoprawnej, przemawiają funkcje, które dana instytucja prawna ma do spełnienia w porządku prawnym, przedmiot zobowiązania stron, charakter odszkodowawczy wypłaty z tytułu powstrzymywania się od prowadzenia działalności konkurencyjnej, możliwość wprowadzenia kar umownych do stosunku prawnego między byłym pracownikiem a pracodawcą czy konieczność zapewnienia właściwego funkcjonowania podmiotów gospodarczych na rynku konkurencji. Z umowy o zakazie konkurencji nie wynikają ponadto prawa i obowiązki charakteryzujące stosunek pracy. O charakterze danego stosunku przesądzają zaś wzajemne prawa i zobowiązania jego podmiotów. Wzięcie pod ochronę pracownika, który dopuszcza się czynu nieuczciwej konkurencji, byłoby sprzeczne z przyjętymi zasadami moralnymi i stanowiło niezasadną ingerencję państwa w sferę gospodarki rynkowej.

Wyżej zaprezentowany pogląd jest jednak niezgodny z powszechnie przyjętą linią orzecznictwa, zgodnie z którą umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie jest umową prawa cywilnego, lecz umową prawa pracy, uregulowaną w przepisach KP fragmentarycznie, do której w sprawach nieuregulowanych stosuje się odpowiednio przepisy KC, jeśli nie pozostaje to w sprzeczności z zasadami prawa pracy (art. 300 KP)¹. Należy zauważyć, że linia orzecznicza jest w tym zakresie jednolita. Jak wskazał SN w wyroku z 5.4.2005 r., „(…) orzecznictwo SN jest w tym zakresie bardzo bogate i, jeżeli nawet nie w pełni ukształtowane, to w każdym razie wyraźnie wykazujące tendencję do jednolitości”.

Uznanie, że jest to umowa prawa pracy, powoduje, że przy wykładni jej postanowień dokonywanych w procesach sądowych nacisk kładzie się na interpretację uwzględniającą zasadę działania na korzyść pracownika, zasadę ryzyka ponoszonego przez podmiot zatrudniający i zasadę ograniczonej odpowiedzialności materialnej pracownika.

Wykładnia rozszerzająca dokonywana przez sądy stanowi przejaw nadmiernej i nieuzasadnionej ingerencji w stosunki powstałe między podmiotami prawa. Przejaw podważający racjonalność ustawodawcy i czyniący zastosowanie jej w obrocie gospodarczym bezsensownym. Co warto zauważyć, ingerencja ta ma miejsce, pomimo że strony zawiązały stosunek prawny według własnego uznania – w dodatku taki, którego treść i cel nie sprzeciwiają się właściwości tego zobowiązania, ustawie ani zasadom współżycia społecznego (art. 353¹ KC w zw. z art. 300 KP).

Gdyby przyjmować, że umowa ta należy do umów cywilnoprawnych, jedynie powiązanych ze stosunkiem prawno-pracowniczym, wówczas możliwa byłaby pełniejsza realizacja istoty zawartego między stronami zobowiązania oraz celów umowy.

Istota zobowiązania stron

Zgłębienie zagadnienia przynależenia umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy do określonej gałęzi prawa należy rozpocząć od wyjaśnienia istoty wzajemnych zobowiązań stron. Przyjmuje się bowiem powszechnie, że o charakterze danego stosunku prawnego przesądzają prawa i obowiązki jego podmiotów.

Obowiązek byłego pracownika względem byłego pracodawcy określony został w sposób ogólnikowy w art. 101¹ § 1 KP. Zgodnie z tym przepisem „w zakresie określonym w odrębnej umowie, pracownik nie może prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani też świadczyć pracy w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie na rzecz podmiotu prowadzącego taką działalność (zakaz konkurencji)”. Istota zobowiązania pracownika, w tym również byłego pracownika, sprowadzona została do zaniechania podejmowania działalności konkurencyjnej względem pracodawcy. Samo pojęcie działalności konkurencyjnej nie doczekało się definicji legalnej, choć podkreśla się w doktrynie, że byłaby to definicja zbędna z tego względu, że pojęcie to ma od dawna ustalone znaczenie w języku potocznym i nauce ekonomii². „Przepis art. 101¹ KP nie definiuje wprawdzie pojęcia działalności konkurencyjnej, ale powszechnie za taką przyjmuje się prowadzenie działalności o takim samym profilu co pracodawca, na rachunek własny lub innego podmiotu, w ramach stosunku pracy lub na innej podstawie prawnej (np. umowy cywilnoprawnej). Chodzi tu zatem o działalność pokrywającą się choćby w części z zakresem działalności podstawowej lub ubocznej pracodawcy, która to narusza interes pracodawcy lub mu zagraża. Zajmowanie się interesami konkurencyjnymi będzie równoznaczne z podejmowanym w celach zarobkowych lub udziałem w przedsięwzięciach lub transakcjach handlowych, których skutki odnoszą się, chociażby częściowo, do tego samego kręgu odbiorców. Konkurencja to rywalizacja, współzawodnictwo między podmiotami lub osobami zainteresowanymi w osiągnięciu tego samego celu”³.

Zobowiązaniu byłego pracownika odpowiada świadczenie byłego pracodawcy, który to w zamian za przestrzeganie zakazu konkurencji wypłaca mu odszkodowanie. Jak stanowi art. 101² § 3 KP „odszkodowanie, o którym mowa w § 1, nie może być niższe od 25% wynagrodzenia otrzymanego przez pracownika przed ustaniem stosunku pracy przez okres odpowiadający okresowi obowiązywania zakazu konkurencji; odszkodowanie może być wypłacane w miesięcznych ratach”. Określenie wysokości należnego pracownikowi odszkodowania stanowi [...]