Abstrakt

Przepisy zawarte w art. 87–91 KP, określające zasady dopuszczalności potrąceń, stanowią jedną z najistotniejszych regulacji kodeksowych odnoszących się do zagadnienia ochrony wynagrodzenia za pracę. W ramach przedmiotowego reżimu przepisów Kodeks pracy ściśle limituje przypadki, w których przysługujące pracownikowi wynagrodzenie może ulec pomniejszeniu bez jego zgody. Omawiana regulacja ustanawia katalog rodzajów należności podlegających potrąceniu z wynagrodzenia za pracę, wskazując przy tym ich kolejność i granicę. Ostatecznym wyznacznikiem skali dopuszczalnych potrąceń jest gwarantowana ustawowo kwota wolna od potrąceń wyznaczona na poziomie określonym w art. 87¹ KP.

Pojęcie potrącenia

Instytucja potrącenia wywodzi się z prawa cywilnego. W polskim porządku prawnym została uregulowana w art. 498–505 KC. Stosownie do zawartej tam regulacji, osoby będące względem siebie jednocześnie dłużnikami i wierzycielami mogą dokonać kompensacji wzajemnych wierzytelności. Istota potrącenia sprowadza się do możliwości umorzenia wzajemnych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej, poprzez zaliczenie należności przysługującej jednej ze stron na poczet należności przysługującej drugiej stronie. Przedmiotem potrącenia mogą być zarówno pieniądze, jak i rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku, jeżeli związane z nimi wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub innym organem państwowym. Potrącenie dokonywane jest na podstawie oświadczenia złożonego względem drugiej strony i nie wymaga jej zgody. Stanowi zatem jednostronną czynność prawną jednego z wzajemnych wierzycieli względem drugiego z nich.

Mając na względzie interes wierzyciela pasywnego, czyli tego spośród wzajemnych wierzycieli, wobec którego składane jest oświadczenie o potrąceniu – art. 505 KC, w określonych przypadkach, wprowadza zakaz umarzania wzajemnych wierzytelności w omawianym trybie. Z punktu widzenia prawa pracy najdonioślejszym jest przypadek wskazany w pkt 4 tego przepisu, który przewiduje wyłączenie instytucji potrącenia w zakresie uregulowanym na podstawie przepisów szczególnych. Do przepisów tego rodzaju należy zaliczyć regulację zawartą w art. 87–91 KP, w świetle której pracodawca, poza zaliczkami i karami pieniężnymi, może potrącić przysługującą mu względem pracownika wzajemną wierzytelność wyłącznie na podstawie tytułu wykonawczego bądź zgody pracownika. Pracodawca nie ma zatem zasadniczo możliwości pomniejszenia wynagrodzenia należnego pracownikowi, w drodze jednostronnej czynności prawnej, przez zwykłe przedstawienie do potrącenia wzajemnej wierzytelności, jaką posiada względem pracownika. Wyjątkiem są tutaj zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi (art. 87 § 1 pkt 3 KP), które podlegają potrąceniu bez tytułu wykonawczego i bez zgody pracownika¹. Stanowią one typowy przejaw potrącenia właściwego. Natomiast kary pieniężne są szczególnego rodzaju potrąceniem, które z uwagi na niewystępowanie elementu zaspokojenia roszczenia wierzyciela dokonującego potrącenia posiadają charakter bardziej zbliżony do pobrania (szerzej w dalszej części opracowania).

Wobec tak przedstawiającego się stanu prawnego potrącenie w rozumieniu Kodeksu pracy należy uznać za formę prawnie dopuszczalnej oraz nakazanej prawem lub dozwolonej przez pracownika czynności polegającej na pomniejszeniu wysokości przysługującego mu wynagrodzenia, w ustawowo zakreślonych granicach.

Od potrącenia właściwego należy odróżnić inne formy szeroko rozumianych potrąceń, takich jak: pobranie (zasadniczo, np. kara pieniężna), odliczenie (np. art. 87 § KP, a także zaliczka na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz składki na ubezpieczenie społeczne) i zmniejszenie wynagrodzenia (np. art. 82 § 1 KP).

Zasady dokonywania potrąceń z wynagrodzenia za pracę

Zamknięty katalog należności podlegających potrąceniu z wynagrodzenia za pracę, bez zgody pracownika, zawiera art. 87 § 1 pkt 1–4 KP. Pomniejszenie wynagrodzenia o kwotę tychże należności można zasadniczo uznać za przejaw potrącenia właściwego (zob. jednak dalsze uwagi dotyczące kar pieniężnych). Zanim jednak pracodawca dokona potrącenia właściwego, z należnego pracownikowi wynagrodzenia powinien odliczyć wartość składek społecznych oraz zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych. Po dokonaniu tej operacji pracodawca może przystąpić do potrącenia wspomnianych należności, zachowując następującą kolejność:

• sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie świadczeń alimentacyjnych;
• sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż alimentacyjne;
• zaliczki pieniężne udzielone pracownikowi; a także
• kary pieniężne przewidziane w art. 108 KP.

Jak już wspomniano, Kodeks pracy ściśle określa granice potrąceń. Egzekucji świadczeń alimentacyjnych dokonuje się do wysokości 3/5 wynagrodzenia, natomiast egzekucji innych należności lub potrącenie zaliczek pieniężnych dokonuje się do wysokości 1/2 wynagrodzenia (art. 87 § 3 KP). Przy czym potrącenia sum egzekwowanych na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności innych niż świadczenia alimentacyjne oraz zaliczek pieniężnych udzielonych pracownikowi nie mogą w sumie przekraczać połowy wynagrodzenia, a łącznie z potrąceniami z tytułu świadczeń alimentacyjnych – 3/5 wynagrodzenia. Niezależnie od tych potrąceń kary pieniężne potrąca się w granicach określonych w art. 108 KP (art. 87 § 4 KP).

W sprawach nieunormowanych [...]