Abstrakt

Dnia 1.7.2008 r. Trybunał Konstytucyjny (TK) rozpoznał wniosek Konfederacji Pracodawców Polskich dotyczący trybu wyboru i odwołania rady pracowników². Trybunał orzekł, że art. 4 ust. 1, 3 i 5 ustawy z 7.4.2006 r. o informowaniu pracowników i przeprowadzaniu z nimi konsultacji³ w zakresie, w jakim określa tryb wyboru oraz odwołania rady pracowników w zależności od przynależności pracowników do reprezentatywnej organizacji związkowej, jest niezgodny z art. 59 ust. 1 w zw. z art. 32 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Powyższy przepis traci moc obowiązującą z upływem 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw. Niniejsze opracowanie zostało poświęcone omówieniu nowego model zbiorowych stosunków pracy w Polsce w kontekście ww. wyroku Trybunału.

Zakres przedmiotowy wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 1.7.2008 r.

Ustawodawca w IiKPracU wprowadził trzy tryby powoływania rady, w zależności od tego, czy u danego pracodawcy działa reprezentatywna organizacja związkowa (tj. organizacja zrzeszająca co najmniej 7% pracowników danego pracodawcy), jeśli jest ona jednostką organizacyjną związku zawodowego czy konfederacji związkowej reprezentatywnej w skali kraju (zrzeszającej co najmniej 300 tys. pracowników) albo zrzeszającą co najmniej 10% pracowników danego pracodawcy, pod warunkiem że nie wchodzi w strukturę krajowej organizacji reprezentatywnej. W przypadku gdy u pracodawcy działa jedna reprezentatywna organizacja związkowa, to wyboru rady pracowników dokonuje jej zarząd (tryb „związkowy”). Natomiast gdy działają dwie lub więcej reprezentatywne organizacje, to powinny wyboru dokonać wspólnie i powiadomić o tym pracodawcę. Jeśli w określonym w IiKPracU terminie organizacje nie porozumieją się w tej sprawie, wyboru rady dokonuje ogół pracowników, ale tylko spośród kandydatów zgłoszonych przez reprezentatywne organizacje związkowe (tryb „mieszany”). W powyższych przypadkach związki zawodowe mają prawo odwołania członków rady i wybrania na ich miejsce nowych członków bez jakiegokolwiek wpływu przedstawicieli załogi. Jedynie gdy u pracodawcy nie działa żadna organizacja związkowa, radę pracowników wybiera ogół pracowników (cała załoga przedsiębiorstwa) spośród kandydatów zgłoszonych przez grupy pracowników (tryb „załogowy”).

W opinii wnioskodawcy procedura wyboru rady pracowników jest przykładem arbitralności i nieuzasadnionego przywileju związków zawodowych oraz dyskryminacji pracowników niezrzeszonych w związku zawodowym. Prawo wyboru reprezentantów załogi dla potrzeb informacji i konsultacji z pracodawcą zostało uzależnione od członkostwa w reprezentatywnej organizacji związkowej. Zdaniem wnioskodawcy pracownik, który zdecydował się nie wstępować do związku zawodowego, ma prawo korzystać z takich samych uprawnień, jakie przysługują pracownikom zrzeszonym. Kwestionowane przepisy pozbawiły pracowników niezrzeszonych wpływu na wybór przedstawicieli załogi do rady, rozliczania z działalności reprezentanta praw i interesów pracowniczych, oraz ich odwoływania. Pozbawiły prawa egzekwowania informacji o sytuacji w przedsiębiorstwie, o zmianach w organizacji pracy, podstawach zatrudnienia, które pracodawca zobowiązany jest przekazywać, w myśl przepisów, radzie pracowników. Konsekwencją stosowania kwestionowanych przepisów jest także obowiązek odwołania rady pracowników, wybranej w demokratycznych wyborach, bez względu na osiągnięcia jej członków w reprezentowaniu praw i interesów pracowników. Świadczy o tym jednoznacznie art. 4 ust. 5 IiKPracU, zgodnie z którym rada pracowników wybrana przez samych pracowników ulega rozwiązaniu, a mandat jej członków wygasa po upływie 6 miesięcy od dnia, kiedy pracodawca, u którego nie działała do tej pory organizacja związkowa, został powiadomiony na piśmie o objęciu go zakresem działania organizacji związkowej oraz o liczbie członków organizacji będących pracownikami.

A zatem pracownicy, którzy wybrali radę, nie mogą przeciwdziałać odwołaniu jej członków, pomimo że spełnia ona właściwie powierzoną jej rolę przedstawiciela załogi. Tym samym – w opinii wnioskodawcy – rada pracowników traci charakter prawdziwego reprezentanta załogi, a staje się de facto organem reprezentatywnej organizacji związkowej, pomimo że formalnie nie stanowi ona jej wyodrębnionej komórki organizacyjnej.

Zdaniem wnioskodawcy, które to podzielił TK, rozwiązanie takie jest sprzeczne z zasadą tzw. negatywnej wolności związkowej, wyprowadzonej z art. 59 ust. 1 Konstytucji RP. Oznacza ona, że pracownik według swego swobodnego wyboru może należeć do związku zawodowego albo nie należeć do niego, a przynależność do związku bądź jej brak nie może wpłynąć na jego sytuację pracowniczą. Zaskarżone przepisy stawiają pracowników nienależących do reprezentatywnej organizacji związkowej w gorszej sytuacji niż członków takiej organizacji, co niewątpliwie narusza wolność związkową w jej negatywnym aspekcie³.

Ze względu na konieczne zmiany legislacyjne, a także organizacyjne w zakładach pracy, w których powstały rady pracownicze wybrane przez reprezentatywne organizacje związkowe – Trybunał postanowił odroczyć utratę mocy obowiązującej zaskarżonych przepisów. Wynikają z tego następujące konsekwencje. Po pierwsze – dotychczasowe rady pracownicze wybrane zarówno w trybie „związkowym” lub „mieszanym” (przepisy uznane za niekonstytucyjne), jak i w trybie „załogowym” posiadają ważny mandat do sprawowania swoich ustawowych zadań. Po drugie – w nowych zakładach pracy, w których jest ustawowy obowiązek funkcjonowania rady pracowników, wybory do rad pracowniczych mogą się odbywać na dotychczasowych zasadach. Po trzecie – w kontekście odroczenia utraty mocy obowiązującej zaskarżonych przepisów należy zwrócić uwagę na to, że kadencja rady pracowników trwa 4 lata. Zdaniem TK ustawodawca może jednak w przepisach przejściowych ustawy nowelizującej zaskarżone przepisy zezwolić na „dokończenie kadencji” przez rady wybrane w trybie „związkowym” i „mieszanym” przed ogłoszeniem wyroku.

Jako ciekawostkę można wskazać, że związkowe podejście do wdrożenia dyrektywy oznaczające, że u pracodawców, u których działają związki zawodowe, nie tworzy się rady pracowników, lecz organizacje związkowe pełnią rolę przedstawicieli pracowników, zostało wprowadzone w innych krajach naszego regionu, takich jak Czechy⁴ czy Litwa⁵, przy czym jeżeli chodzi o pierwszy z wymienionych krajów, to zasada ta, podobnie jak w Polsce, została zakwestionowana przez tamtejszy Trybunał Konstytucyjny.

Konsekwencje wyroku dla działania rad pracowników

Przechodząc do szczegółowej analizy skutków prawnych wskazanego powyżej orzeczenia dla działania rad pracowników, należy na początku zwrócić uwagę na przyczyny leżące u podstaw IiKPracU, które również powinny stanowić, moim zdaniem, dodatkowy argument uzasadniający treść podjętej przez TK decyzji. Otóż IiKPracU ma w zasadzie jeden cel, jakim jest dostosowanie polskiego ustawodawstwa pracy do standardów UE – w tym przypadku dyrektywy 2002/14/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.3.2002 r. ustanawiającej ogólne ramowe warunki informowania i przeprowadzania konsultacji z pracownikami we Wspólnocie Europejskiej⁶. Dlatego też, a zwłaszcza w przypadku gdy brak jest jakiegokolwiek uzasadnienia „krajowego” dla wprowadzenia aktu prawnego, należy bardzo wnikliwie przeanalizować, jaki był cel wydania dyrektywy, aby ocenić prawidłowość rozwiązań zawartych w ustawie wdrażającej, a zwłaszcza sposób jej interpretacji i stosowania⁷. Uważam, że jednym z istotnych mankamentów IiKPracU jest wbrew treści normy zawartej w   [...]