Abstrakt

Celem niniejszego artykułu jest odpowiedź na pytanie, kto to jest główny księgowy¹, i pokazanie zmieniającej się roli głównego księgowego na skutek przemian zachodzących w systemie zarządzania podmiotami gospodarczymi w warunkach transformacji ustrojowej. Autorzy zwracają uwagę, że polskie prawo pracy stoi w sprzeczności z tendencjami i realiami, w tym prawnymi, współczesnych struktur zarządzania finansami, a zwłaszcza z nowocześnie rozumianą rachunkowością.

Wprowadzenie

Proces globalizacji gospodarki światowej, w którym uczestniczy także Polska, wymusił zmiany w strukturach zarządzania, a więc i w obszarze zarządzania finansami krajowych podmiotów gospodarczych. System nakazowo- -rozdzielczy obowiązujący w naszym kraju przez prawie pół wieku tworzył odgórnie struktury zarządzania, statuując wręcz ustawowo pozycję głównego księgowego.

Od księgowości do rachunkowości

Rachunkowość podmiotu gospodarczego bywa różnie definiowana. Zdarza się, że poprzez rachunkowość rozumiane są wszystkie prowadzone w jednostce gospodarczej ewidencje i księgi, które służą realizacji zadań podatkowych, a wcale nie są rachunkowością. Jednak najczęściej przez pojęcie rachunkowości rozumie się pewien system informacyjny (zazwyczaj wspomagany przez komputery) spełniający kryteria określone przepisami prawa lub potrzebami informacyjnymi jednostki i jej otoczenia. Tak rozumiana rachunkowość jest ściśle związana ze zmianami, jakie zaszły w systemie zarządzania przedsiębiorstwem. Zmiany te polegały – m.in. – na odejściu od liniowych, scentralizowanych struktur organizacyjnych do struktur zdecentralizowanych.

Wąsko pojmowana tradycyjna rachunkowość obejmowała jedynie trzy funkcje: rejestrowanie danych, ich przetwarzanie wraz z przechowywaniem oraz raportowanie informacji. Pomijane były przy tym funkcje analityczne, planistyczne oraz decyzyjne. System tradycyjny – określany potocznie mianem księgowości – ograniczał zakres czynności wyłącznie do prowadzenia ksiąg rachunkowych, przetwarzania danych o dokonanych operacjach gospodarczych i tworzenia sprawozdań finansowych oraz do rachunku kosztów.

Rozszerzenie systemu rachunkowości spowodowane było wzrostem potrzeb informacyjnych menedżerów różnych szczebli zarządzania. Potrzeby te prowadzą do opracowywania informacji istotnych z punktu widzenia procesów podejmowania decyzji menedżerskich, a w konsekwencji do rozszerzenia zakresu i źródeł informacji wykorzystywanych przez kadrę zarządzającą. W rezultacie rozszerzony funkcjonalnie i informacyjnie system rachunkowości umożliwia szerszy zakres wykorzystania informacji wynikowych, niż ma to miejsce w przypadku systemu tradycyjnego. Ponadto szeroko rozumiana rachunkowość obejmuje też problematykę zarządzania finansami, a także zagadnienia optymalizacji wykorzystania majątku oraz prognozowania przyszłych przychodów, kosztów i wyniku finansowego.

W konsekwencji w systemie informacyjnym rachunkowości wyróżnia się odmienne merytorycznie podsystemy. Wyodrębniono rachunkowość finansową, informującą o stanie finansowo-majątkowym organizacji gospodarczej i uzyskanym przez nią wyniku finansowym oraz rachunkowość zarządczą, zaspokajającą potrzeby informacyjne kierownictwa jednostki w zakresie efektywności i skuteczności działania odnośnie do projektowanych przedsięwzięć. Charakterystyczne jest przy tym, że rachunkowość finansowa podlega regulacji prawnej, natomiast w odniesieniu do rachunkowości zarządczej takie unormowania nie występują.

Oprócz wymienionych powyżej podsystemów rachunkowości finansowej i zarządczej w polskich warunkach – ze względu na szczególne rozstrzygnięcia prawa podatkowego – powinno się dodatkowo wyodrębnić jeszcze podsystem rachunkowości podatkowej². Ma on na celu doprowadzenie do ustalenia różnic pomiędzy wynikiem księgowym a podatkowym oraz przychodów i kosztów w ujęciu prawa bilansowego i prawa podatkowego, które są skutkiem rozbieżności pomiędzy przepisami ustawy z 29.9.1994 r. o rachunkowości³ i ustaw z: 15.2.1991 r. o podatku dochodowym od osób prawnych⁴ oraz z 26.7.1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych⁵. Różnice pomiędzy tymi aktami prawnymi powodują w praktyce konieczność prowadzenia oddzielnych ewidencji: do celów rachunkowych i do celów podatkowych.

Podsumowując, można dokonać następującego opisu nowoczesnej rachunkowości: