Abstrakt

Zgodnie z art. 24 Konstytucji RP¹ praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej, a państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy. Dodatkowe gwarancje praw osób wykonujących pracę zarobkową znajdują się w art. 65–67 Konstytucji RP. Rozwinięcie powyższych zasad następuje m.in. w karnoprawnej ochronie praw pracowniczych.

Przedmiotem szczególnej ochrony są w tym względzie wszelkie prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub z ubezpieczenia społecznego. Penalizacja tych zachowań jest zawarta w art. 218 KK² i odnosi się jedynie do osób pozostających w stosunku pracy w rozumieniu art. 2 KP³.

W niniejszym artykule autorki przeprowadzą analizę znamion przestępstwa uporczywego lub złośliwego naruszania praw pracownika wynikających ze stosunku pracy lub z ubezpieczenia społecznego, ze szczególnym uwzględnieniem możliwości złożenia przez pokrzywdzonego lub inną osobę uprawnioną – w przypadku popełnienia takiego czynu – wniosku o naprawienie szkody. Rozwiązanie to stanowi novum w prawie karnym, wprowadzonym po ostatniej nowelizacji art. 46 § 1 KK. Poza zakresem rozważań pozostaną przestępstwa uregulowane w art. 218 § 2 i § 3 KK, ponieważ ich szczegółowa analiza znacznie przekraczałaby ramy objętościowe niniejszego artykułu.

Naruszenie praw pracowniczych wynikających ze stosunku pracy i ubezpieczenia społecznego jako przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową

Rozdział XXVIII Kodeksu karnego poświęcony jest specyficznej kategorii czynów zabronionych, mianowicie przestępstwom przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową. Tytuł rozdziału nie posługuje się pojęciem pracownika, lecz szerszym sformułowaniem „osoby wykonującej pracę zarobkową”, obejmując swoim zakresem również osoby świadczące pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, np. zlecenia, o dzieło, jak również w ramach stosunku członkostwa w spółdzielni.

Zgodnie z art. 218 KK odpowiedzialności karnej podlega ten, kto wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku pracy lub ubezpieczenia społecznego, jak również odmawia ponownego przyjęcia do pracy osoby, o której przywróceniu orzekł właściwy organ. Drugi z czynów zabronionych stanowi przestępstwo z zaniechania (art. 218 § 2 KK). Ponadto zgodnie z nowo dodanym art. 218 § 3 KK⁴ penalizacji podlega również niewykonanie orzeczenia sądu zasądzającego wypłatę wynagrodzenia za pracę lub innego świadczenia ze stosunku pracy. Powyższa regulacja sprawia, że wyroki zasądzające w sprawach cywilnych zostały podzielone na wyroki zasądzające roszczenia ze stosunku pracy, których niewykonanie podlega szczególnej sankcji karnej, i wyroki zasądzające w innych sprawach cywilnych (pozostałe), których niewykonanie nie jest penalizowane. Wątpliwości budzi zasadność dokonywania takiego podziału i różnicowania orzeczeń. Kwestia ta wymagałaby jednak odrębnego omówienia.

Przestępstwo z art. 218 § 1 KK ma charakter formalny, co oznacza, że do realizacji jego znamion nie jest konieczne, aby naruszenie praw pracowniczych doprowadziło po stronie pracownika do powstania szkody, zarówno majątkowej, jak i niemajątkowej. Istota karalności zachowania tkwi bowiem w przeciwdziałaniu wyrządzenia pracownikowi określonej szkody bądź dolegliwości. Zaistnienie szkody może jednak uzasadniać przyjęcie wyższego stopnia społecznej szkodliwości czynu (art. 115 § 2 KK), zwłaszcza że zachowanie, o którym mowa w art. 218 § 1 KK, zawsze wywołuje pewien uszczerbek w sferze psychiki zatrudnionego⁵.

1. Znamiona przedmiotowe przestępstwa

Przedmiotem ochrony prawnokarnej z art. 218 § 1 KK są prawa pracownicze wynikające ze stosunku pracy w rozumieniu art. 22 KP, uregulowane w przepisach prawa pracy (art. 9 KP), zarówno ogólniejsze, jak np. prawo do poszanowania dóbr osobistych pracownika (art. 11¹ KP), prawo do godziwego wynagrodzenia za pracę (art. 13 KP), prawo do wypoczynku (art. 14 KP), prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 15 KP) itp., jak i bardziej skonkretyzowane, np. prawo do przestrzegania czasu pracy obowiązującego w zakładzie pracy (art. 129 i nast. KP) czy też wypłacania wynagrodzenia w terminie określonym w regulaminie pracy (art. 85 KP w zw. z art. 104¹ § 1 pkt 5 KP). Ochronie podlegają również prawa pracownicze wynikające z ubezpieczenia społecznego, jeżeli pozostają w związku z wykonywaniem pracy zarobkowej, np. prawo do aktualizacji dokumentacji ubezpieczeniowej, prawo do właściwego obliczenia świadczenia czy też prawo do jego waloryzacji. Jednocześnie w charakterze pokrzywdzonego może wystąpić jedynie pracownik w rozumieniu art. 2 i art. 22 KP, z wyłączeniem osób świadczących pracę na podstawie umów cywilnoprawnych, chyba że osoba wykonująca czynności na podstawie np. umowy o dzieło jest w istocie pracownikiem, a umowa cywilnoprawna została zawarta w celu obejścia przepisów prawa pracy (tzw. umowa nierzeczywista)⁶. Preferowana powinna być zatem wykładnia wąska pojęcia „pracownik”, zgodnie ze znaczeniem powszechnie aprobowanym w doktrynie prawa pracy.

Wskazane przestępstwo może popełnić jedynie osoba, która wykonuje czynności z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. Oznacza to, że czyn zabroniony uregulowany w art. 218 § 1 KK ma charakter indywidualny.

„Wykonywanie czynności z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych” nie musi należeć do pracodawcy w rozumieniu art. 3 KP ani do osoby upoważnionej do dokonywania czynności przez pracodawcę będącego jednostką organizacyjną (art. 3¹ KP). Sprawcą przestępstwa może być również osoba, która w strukturze organizacyjnej podmiotu zatrudniającego została uprawniona do podejmowania czynności (faktycznych i prawnych) wpływających na stosunek pracy lub stosunek ubezpieczenia społecznego, tworząc jego treść i kształtując ją, np. bezpośredni przełożony albo kierownik komórki kadrowej⁷. Osoba ta nie musi jednocześnie posiadać upoważnienia do występowania na zewnątrz i reprezentowania pracodawcy. Istotne jest to, aby podejmowane przez nią działania wpływały na uprawnienia pracownicze, tj. miały charakter decyzyjny.

Podkreślenia wymaga, iż pomimo że art. 218 § 1 KK posługuje się koniunkcją „wykonywanie czynności z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych”, nie jest konieczne wystąpienie kumulacji uprawnień z obu tych stosunków i wystarczy wykonywanie czynności jedynie z zakresu np. prawa pracy.

2. Znamiona podmiotowe przestępstwa

W art. 218 § 1 KK ustawodawca posłużył się dwoma sformułowaniami określającymi czynność sprawczą: złośliwość oraz uporczywość⁸. Są to zwroty niedookreślone i nieostre, spotykane także w innych gałęziach prawa, np. w art. 94³ KP (mobbing), przesądzające o możliwości popełnienia wskazanego przestępstwa z zamiarem bezpośrednim. Ustalenie ich znaczenia niejednokrotnie napotyka na trudności w praktyce stosowania prawa pomimo ukształtowanego w pewnej mierze orzecznictwa sądowego. Nie jest przy tym wykluczona koniunkcja obu form, tj. zachowanie sprawcy może jednocześnie wyczerpywać znamiona złośliwości i uporczywości.

„Złośliwość” oznacza szczególnie naganne nastawienie psychiczne sprawcy, charakteryzujące się chęcią dokuczenia lub okazania lekceważenia innej osobie, choćby tylko raz. Ta negatywnie oceniana motywacja sprawcy zachodzi wówczas, gdy wbrew oczywistemu obowiązkowi prawnemu jego zachowanie, sprzeczne z interesem danego pracownika, nie znajduje racjonalnego wytłumaczenia w okolicznościach sprawy, np. sprawca stale [...]