Abstrakt

Odsetki są istotnym elementem porządku prawnego. Podstawowe znaczenie mają w dziedzinie prawa cywilnego, ale ich rola jest równie doniosła na gruncie prawa administracyjnego, w szczególności prawa podatkowego i prawa ubezpieczeń społecznych. Właśnie problem odsetek związany z ubezpieczeniem społecznym będzie przedmiotem rozważań w niniejszym opracowaniu.

Uwagi wstępne

Odsetki nie mają samodzielnego bytu – ich powstanie każdorazowo związane jest z należnością główną. Jej niezrealizowanie w terminie rodzi obowiązek zapłaty odsetek w wysokości określonej ustawą. W tym sensie odsetki mają charakter świadczenia ubocznego (akcesoryjnego). Instytucja odsetek pełni ważną funkcję w obrocie, ponieważ jest rodzajem wynagrodzenia za korzystanie z cudzego kapitału lub za opóźnienie zapłaty wymagalnej już sumy pieniężnej bądź też za utratę możliwości używania sumy wyłożonej w obcym interesie i podlegającej zwrotowi.

Na gruncie ubezpieczeń społecznych, po stronie ubezpieczonych, odsetki przyjęły charakter swoistego odszkodowania z powodu opóźnionego świadczenia. Stosunek prawny, którego źródłem są ubezpieczenia społeczne, najogólniej rzecz ujmując, polega na zobowiązaniu się zakładu ubezpieczeń społecznych do wypłacenia ubezpieczonym określonego świadczenia w razie zajścia ryzyka ubezpieczeniowego na zasadach określonych w ustawach. A zatem powstaniu stosunku ubezpieczenia społecznego towarzyszą prawa i obowiązki obu stron – po stronie ubezpieczonych obowiązek opłacania składek i prawo do żądania wypłacenia świadczenia, po stronie zakładu ubezpieczeń zaś obowiązek wypłacenia świadczenia oraz prawo do składek. Prawa i obowiązki wynikające z tego stosunku powinny być realizowane w terminach wskazanych w ustawach. Opóźnienie w ich realizacji kreuje prawo do odsetek. Prawo organu rentowego wynika z treści art. 23 ust. 1 ustawy z 13.10.1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych^1. Zgodnie z przywołaną normą od nieopłaconych w terminie składek należne są od płatnika składek odsetki za zwłokę, na zasadach i w wysokości określonych w ustawie z 29.8.1997 r. – Ordynacja podatkowa². Odwołanie się wprost do OrdPU oznacza potraktowanie nieopłaconych w terminie składek w zakresie odsetek na równi z zaległością podatkową. Rodzi to określone skutki dla ubezpieczonych. Powstanie zaległości podatkowej jest automatyczną konsekwencją niedotrzymania terminu płatności niezależnie od przyczyn jej powstania. Nie ma zatem znaczenia brak winy po stronie ubezpieczonego³. W każdym przypadku zwłoki organ rentowy jest zobowiązany do żądania odsetek, a odstąpienie od tego obowiązku może nastąpić tylko w przypadku zastosowania instytucji umorzenia składek na podstawie art. 28 SysUbSpołU. Zgodnie bowiem z ust. 4 przywołanego przepisu umorzenie składek powoduje także umorzenie odsetek za zwłokę, kosztów upomnienia i dodatkowej opłaty.

Odsetki od nienależnego świadczenia

W art. 84 SysUbSpołU został ustanowiony obowiązek zapłaty odsetek w przypadku pobrania nienależnego świadczenia, w wysokości i na zasadach określonych przepisami prawa cywilnego, z uwzględnieniem ust. 11, w myśl którego jeżeli osoba pobierająca świadczenia zawiadomiła organ wypłacający te świadczenia o zajściu okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty, a mimo to świadczenia były nadal wypłacane, kwoty nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczeń społecznych podlegają zwrotowi bez odsetek za zwłokę. Ustalenie zobowiązania ubezpieczonych do zapłaty odsetek od nienależnego świadczenia na zasadach prawa cywilnego oznacza konieczność wykazania, że do jego wypłaty doszło z przyczyn zależnych od ubezpieczonych.

Odpowiedzialność odsetkowa organu rentowego

W myśl art. 85 SysUbSpołU jeżeli organ rentowy – w terminach określających zasady przyznawania i wypłacania świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego lub świadczeń zleconych do wypłaty na mocy odrębnych przepisów albo umów międzynarodowych – nie ustalił prawa do świadczenia lub nie wypłacił świadczenia, jest zobowiązany do wypłaty odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych określonych przepisami prawa cywilnego, z wyjątkiem sytuacji, gdy opóźnienie jest następstwem okoliczności, za które ZUS nie ponosi odpowiedzialności. Przy czym do odsetek tych nie stosuje się przepisów o finansach publicznych. Norma zawarta w [...]