Abstrakt

Mobbing jest niewątpliwie zjawiskiem pozostającym w sferze prawa cywilnego oraz prawa pracy. Warto jednak postawić sobie pytanie, czy w zakresie prawa karnego, a szczególnie art. 218 § 1 KK można mówić o mobbingu jako o przestępstwie. Niniejsza praca stanowi próbę przedstawienia problematyki mobbingu za pomocą zestawienia przesłanki uporczywości występującej w definicji legalnej mobbingu oraz w art. 218 KK z pojęciem umyślności z części ogólnej Kodeksu karnego.

Uwagi wstępne

Obecnie karnoprawne środki ochrony oddziałują intensywnie nie tylko na prawa pracownicze, ale także na dobra osobiste osoby zatrudnionej. Ochrona pracownika za pomocą środków karnoprawnych funkcjonuje niezależnie od innych środków ochronnych. Zwrócenie się po inne konstrukcje prawne, wzajemnie się uzupełniające, pozwala należycie stworzyć kompleks przepisów chroniących prawa pracownika. Konkretne regulacje świadczą o tym, że problem został zauważony i zdefiniowany.

Gwoli przypomnienia należy przytoczyć definicję mobbingu, zgodnie z którą oznacza on działania lub zachowania dotyczące pracownika lub skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników (art. 94³ § 2 KP). A zatem mobbing polega na wrogim i nieetycznym, systematycznie powtarzającym się zachowaniu, skierowanym wobec jednej lub kilku osób, którego rezultatem jest psychiczne, psychosomatyczne i społeczne wyniszczenie pracownika. Szczególnie ważny w tym przypadku aspekt zdrowotny pozwala odróżnić zjawisko mobbingu od zwyczajnego konfliktu. Pod wpływem mobbingu osoby poszkodowane zostają zepchnięte w beznadziejność, bezradność oraz tracą możliwość obrony. Tego rodzaju działania charakteryzują się dużą częstotliwością występowania i utrzymywaniem się przez dłuższy okres (przynajmniej przez pół roku)¹.

Równocześnie za A. Markiem² trzeba podkreślić, że podmiotem naruszania praw pracowniczych, o których mowa w art. 218 § 1 KK, może być jedynie pracodawca lub osoba odpowiedzialna w zakładzie pracy za sprawy związane z zatrudnieniem. Przestępstwo to ma charakter indywidualny, co oznacza, że jego sprawcą może być wyłącznie osoba wykonująca czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych³. Do realizacji znamion określających podmiot przestępstwa z art. 218 KK wystarczające jest, by sprawca naruszenia praw związanych ze stosunkiem pracy wśród swoich kompetencji posiadał czynności wyłącznie z zakresu prawa pracy⁴. Zwrot „wykonując czynności” użyty w ustawie karnej należy rozumieć w jego funkcjonalnym związku z naruszeniem praw pracownika.

Zagadnienie uporczywości nierozerwalnie występowało od początku badań nad istotą mobbingu. Pierwszą definicję mobbingu jako problemu społecznego stworzył niemiecki psychiatra H. Leymann. Zawarł w niej przesłankę uporczywości nazwaną systematycznością: „terror psychiczny albo mobbing w życiu zawodowym charakteryzuje się wrogimi i nieetycznymi zachowaniami, które są powtarzane w sposób systematyczny przez jedną lub większą ilość osób, skierowanymi głównie przeciwko pojedynczej osobie, która w wyniku mobbingu zostaje pozbawiona szans na pomoc i obronę poprzez powtarzające się zachowania mobbujące. Działania te występują bardzo często, przynamniej raz w tygodniu i przez długi okres, co najmniej przez sześć miesięcy”⁵.

W niektórych krajach europejskich np. we Francji problem mobingu został wyrażony wprost w przepisach Kodeksu karnego w zakresie warunków wykonywania umów o pracę. Nie bojąc się wyjść naprzeciw współczesnym problemom, francuski ustawodawca uznał, że poddanie osoby, której słabość lub stan podporządkowania są oczywiste lub znane sprawcy czynu, warunkom pracy lub zakwaterowania niezgodnym z zasadą godności ludzkiej jest zagrożone karą do 5 lat więzienia i karą grzywny w wysokości 150 000 euro. Została także określona odpowiedzialność osób prawnych za wymienione czyny.

Niestety nie istnieje regulacja prawna UE odnosząca się wprost do zjawiska mobbingu, pomijając rezolucję Parlamentu Europejskiego z 20.9.2001 r. w sprawie molestowania w miejscu pracy⁶. Parlament wyraził w niej przekonanie, że mobbing (bullying) stanowi obecnie poważny problem świata pracy i wymaga zwrócenia uwagi m.in. poprzez rozwijanie mechanizmów zaradczych⁷.

Mobbing a realizacja znamion przestępstwa z art. 218 KK

Jak słusznie wskazuje G. Jędrejek⁸, „zawarta w art. 94³ KP definicja legalna mobbingu z uwagi na zastosowane pojęcia niedookreślone wymaga wykładni doktrynalnej, a przede wszystkim wykładni dokonanej przez SN. Trudności z wprowadzeniem do języka prawnego pojęcia mobbingu mają kilka przyczyn. Po pierwsze, samo pojęcie nie ma jednoznacznego znaczenia w nauce, nie mówiąc o języku potocznym. Chociaż występuje od »zarania ludzkości« dopiero niedawno stało się przedmiotem badań o interdyscyplinarnym charakterze. Poznanie istoty i przebiegu mobbingu umożliwiłoby ustawodawcy przyjęcie środków prawnych, które w optymalny sposób chroniłyby jego ofiary”.

Jako dobitny przykład stanowiący podstawowy typ naruszenia praw pracowniczych wynikających ze stosunku pracy lub z ubezpieczenia społecznego wymienia się art. 218 KK⁹. Prawa te podlegają ochronie karnoprawnej bez względu na ich treść czy charakter. Warto zauważyć, że do realizacji znamion przestępstwa z art. 218 KK nie jest konieczne, by naruszenie praw pracowniczych doprowadziło po stronie pracownika do konkretnej szkody. Ta okoliczność może znaleźć odzwierciedlenie w ocenie stopnia społecznej szkodliwości zachowania mobbera. Przedmiotem ochrony na gruncie art. 218 KK są w szczególności te prawa pracownicze, które wynikają ze stosunku pracy. Ze względu na tytuł rozdziału XXVIII KK należy przyjąć, iż ochrona ta odnosi się do stosunku pracy rozumianego sensu largo, a więc obejmującego w szczególności przypadki świadczenia pracy przez osobę nieposiadającą zdolności pracowniczej. Dokonując „propracowniczej” interpretacji przepisów Kodeksu karnego, należy zauważyć, że powinno się to odnosić także do osób, które będąc faktycznie pracownikami, formalnie wykonują pracę na podstawie umowy zlecenia lub innej umowy cywilnej¹⁰.

Wynikające ze stosunku pracy uprawnienia pracownicze, które mogą zostać naruszone działaniami mobbera, mogą mieć różny charakter. Należą do nich przede wszystkim te, które wynikają bezpośrednio z Kodeksu pracy, a więc np.: prawo do godziwego wynagrodzenia, prawo do równego traktowania wyrażone w zakazie dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania, prawo do zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy. Naruszenie praw pracowniczych może dotyczyć nie tylko praw skonkretyzowanych, np. prawa do urlopu czy wynagrodzenia, ale także praw o charakterze ogólniejszym, jak np. sformułowane w art. 11¹ KP prawo pracownika do szanowania przez pracodawcę i osoby działające w jego imieniu godności i innych dóbr osobistych pracownika. Brak poszanowania może wyrażać się na różne sposoby, w tym poprzez stosowanie mobbingu.

Należy podkreślić, iż w obowiązującym stanie prawnym nie ma expressis verbis przestępstwa nazwanego mobbingiem. Wprowadzenie karnoprawnej ochrony ofiar mobbingu powodowałoby trudności, zwłaszcza dowodowe, ponieważ istotą mobbingu jest głównie przemoc psychiczna. Ponadto dochodzenie zadośćuczynienia w procesie karnym, nawet na drodze procesu adhezyjnego, budzi wątpliwości wśród niektórych autorów¹¹.

Powyższym wątpliwościom próbuje się przeciwstawiać doktryna. Wysuwane są postulaty zmian organizacyjnych polegających na uznaniu powództwa cywilnego jako odrębnej sprawy czy też delegowania na pewien czas sędziów cywilistów do wydziałów karnych, co mogłoby wpłynąć na częstsze korzystanie przez poszkodowanych z tej drogi procesowej¹². Dylematów jest sporo. Wydaje się, że być może za wcześnie polski ustawodawca zdecydował się na bezpośrednie uregulowanie problemu mobbingu, nie podejmując się jednocześnie analizy przepisów prawa pracy, prawa cywilnego oraz prawa karnego w kontekście ich wystarczalności dla pełnej ochrony ofiar tego zjawiska.

Uporczywość a umyślność

Zestawienie pojęć uporczywości oraz umyślności jest próbą wplecenia istoty mobbingu w katalog czynów penalizowanych przez Kodeks karny. Punktem wyjścia będzie pojęcie uporczywości, które zostanie omówione jako pierwsze. [...]