Abstrakt

Legalnej definicji głównego księgowego nie zawierają ani przepisy prawa pracy, ani inne powszechnie obowiązujące przepisy prawa. W niniejszym opracowaniu autor omawia stanowisko głównego księgowego w ujęciu historycznym, pokazując zmiany, jakie zaszły w jego rozumieniu na przestrzeni ostatnich kilkudziesięcioleci.

Przedsiębiorstwa państwowe

Po II wojnie światowej do przedsiębiorstw państwowych znalazły zastosowanie przepisy z 1927 r. Następnie wydano dekret z 3.1.1947 r. o tworzeniu przedsiębiorstw państwowych¹, który przewidywał, podobnie zresztą jak poprzednio, powoływanie kolegialnych dyrekcji na czele przedsiębiorstwa. Podział zadań i kompetencji ich członków miał ustalać statut poszczególnego przedsiębiorstwa. Spośród członków dyrekcji – podobnie jak w wielkich przedsiębiorstwach prywatnych – byli powoływani dyrektorzy finansowi z uprawnieniem do podejmowania w tej sferze decyzji merytorycznych. Podlegała im komórka organizacyjna zajmująca się finansami oraz komórka prowadząca księgowość. Wzorem radzieckim ten tradycyjny układ organizacyjny został zmieniony uchwałą Rady Ministrów z 20.1.1950 r. w sprawie praw i obowiązków głównych (starszych) księgowych przedsiębiorstw i zakładów uspołecznionych². Ustalała ona nowy system organizacji. Nakładała obowiązek ustalania stanowiska głównego księgowego we wszystkich przedsiębiorstwach i zakładach państwowych, samorządu i spółdzielczości, kierującego wydzieloną komórką organizacyjną rachunkowości i podporządkowanego bezpośrednio kierownikowi instytucji, przedsiębiorstwa czy zakładu. Głównemu księgowemu poruczono organizację, kierowanie oraz kontrolę rachunkowości i spraw finansowych w swojej instytucji (dotyczyło to również jednostek budżetowych) lub przedsiębiorstwie oraz we wszystkich podległych przedsiębiorstwach i zakładach. Mianowanie, zwolnienie i przeniesienie głównego księgowego powierzono kierownikowi jednostki nadrzędnej na wniosek kierownika instytucji, przedsiębiorstwa lub zakładu po zaopiniowaniu przez głównego księgowego jednostki nadrzędnej. Podlegał on bezpośrednio kierownikowi jednostki, ale w sprawach rachunkowości i sprawozdawczości finansowej głównemu księgowemu jednostki nadrzędnej. Odpowiadał za rachunkowość i kontrolę gospodarki, finanse i dyscyplinę finansową. Natomiast nie mógł pełnić dodatkowych obowiązków związanych z wykonywaniem dyspozycji w zakresie środków pieniężnych i dóbr materialnych. Wszystkie dokumenty obrotu pieniężnego i materiałowo-towarowego czy rozliczeniowego musiały być podpisane przez głównego księgowego i kierownika jednostki lub osoby przez nich upoważnione. W przeciwnym razie stawały się nieważne. W razie otrzymania od kierownika bezprawnego polecenia główny księgowy był obowiązany odmówić jego wykonania. Jeżeli jednak kierownik potwierdził swój zamiar na piśmie, główny księgowy musiał się już podporządkować, przy czym o całej sprawie informował na piśmie głównego księgowego jednostki nadrzędnej. Wydany w parę miesięcy później dekret z 26.10.1950 r. o przedsiębiorstwach państwowych³ wprowadzał jednoosobowe kierownictwo przedsiębiorstwa w osobie jego dyrektora, a w celu ustalania praw i obowiązków w imieniu przedsiębiorstwa przyjął łączną reprezentację dwóch osób spośród: dyrektora, jego zastępców i pełnomocników. Niemniej jednak art. 16 stanowi, że czeki, dokumenty rozliczeniowe i kredytowe, obrotu pieniężnego, materiałowego, towarowego podpisuje dyrektor i główny księgowy. Nowela z 16.2.1960 r.⁴, zresztą jedyna w ciągu 30-letniego obowiązywania dekretu, potwierdziła poprzednią powszechną praktykę stosowaną ze względów politycznego nadzoru w sprawach personalnych, że w zakresie stosunku pracy odpowiednie dokumenty (umowy o pracę, świadectwa pracy itp.) są sporządzane jednoosobowo, a więc z wyłączeniem głównego księgowego. Ustaliła natomiast po raz pierwszy w drodze ustawowej powoływanie głównych księgowych przez odpowiedniego ministra lub z jego upoważnienia przez jednostkę nadrzędną (wówczas na ogół zjednoczenie branży danego przemysłu). Dekret ten obowiązywał do 1981 r., a wskazana uchwała została zastąpiona następnymi⁵, których wydanie łączyło się z ogólnymi zmianami organizacji gospodarki. Stworzony system opierał się na wprowadzeniu do przedsiębiorstw i innych jednostek uspołecznionych sformalizowanej kontroli wewnętrznej w postaci głównego księgowego w randze zastępcy dyrektora. Nie był on powołany do merytorycznego podejmowania lub współudziału w podejmowaniu decyzji, a jedynie do kontroli zgodności takich decyzji z obowiązującymi przepisami. Za przepisy zaś stosownie do ujęcia prawa radzieckiego traktowano wszelkie publikowane i niepublikowane uchwały Rady Ministrów, Prezydium Rządu, zarządzenia poszczególnych ministrów i innych organów, określane potocznie jako „prawo powielaczowe”. Ze względu na liczbę i ich szczegółowość było co kontrolować, a zakres samodzielnych decyzji pozostawał bardzo wąski i ograniczony.

Następnie na fali zmian organizacji przedsiębiorstw państwowych wydano w tej mierze nowe przepisy, ale już w nie w formie uchwały, co znamienne, a rozporządzenia Rady Ministrów z 26.7.1982 r. w sprawie głównych księgowych przedsiębiorstw i innych jednostek organizacyjnych⁶ na podstawie art. 32 ustawy z 1982 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych i art. 83 prawa budżetowego z 1970 r. bez większych zmian merytorycznych⁷. Wobec uchylenia wskazanej podstawy w stosunku do przedsiębiorstw kolejną ustawą z 31.1.1989 r. o gospodarce finansowej przedsiębiorstw państwowych⁸ wchodzącą w życie 1.1.1989 r. utraciło ono swą moc obowiązującą z tym dniem. Wobec czego w ustawie o rachunkowości z 29.9.1994 r.⁹ nie występuje nawet wzmianka o głównym księgowym.

Sfera budżetowa

Inaczej przedstawia się sprawa w sferze budżetowej. Rozporządzenie z 1982 r. zachowało swą moc obowiązującą (art. 96 Prawa budżetowego z 1984 r.). Następnie na podstawie art. 56 Prawa budżetowego z 1991 r. wydano rozporządzenie Rady Ministrów z 2.5.1991 r. w sprawie praw i obowiązków głównych księgowych budżetów, jednostek budżetowych, zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych¹⁰. Powierzyło ono głównym księgowym prowadzenie rachunkowości oraz wstępną kontrolę legalności, a także ustaliło ich stanowiska w strukturze organizacyjnej w sposób zróżnicowany w poszczególnych kategoriach jednostek budżetowych. Trzeba podkreślić, że [...]