Abstrakt

Najbardziej popularnym w praktyce testamentem szczególnym jest testament ustny¹. Forma czynności prawnej testamentu ustnego, zgodnie z jego nazwą, jest ustna. Bezpośrednio w chwili testowania treść oświadczenia woli nie jest zatem utrwalona. Ustawodawca uregulował w art. 952 § 2 i 3 KC sposoby stwierdzenia treści takiego testamentu. Można je podzielić na prywatny sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego będący zasadą oraz sądowy sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego o charakterze wyjątku. Stwierdzenie treści testamentu ustnego przed sądem może zatem mieć miejsce jedynie wówczas, gdy nie doszło do właściwego, pozasądowego utrwalenia tej treści². Niestwierdzenie treści testamentu ustnego w określony w powołanych przepisach sposób prowadzi do bezskuteczności aktu ostatniej woli³. Choć stwierdzenie treści testamentu ustnego to tylko oświadczenie wiedzy, jednak od prawidłowego jego dokonania zależy de facto wywarcie przez testament ustny pożądanych przez spadkodawcę skutków. Tymczasem brzmienie przepisów regulujących stwierdzanie treści testamentu ustnego może nasuwać wątpliwości, stąd potrzeba poddania tych przepisów bliższej analizie, co jest przedmiotem tej wypowiedzi. W artykule poruszono następujące kwestie: prywatny i sądowy sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego, temporalny aspekt stwierdzenia tej treści, skutki zaginięcia dokumentu stwierdzającego treść testamentu ustnego oraz problem rozbieżności między faktyczną treścią oświadczenia ostatniej woli a treścią oświadczenia wiedzy o tej treści.

Prywatny (pozasądowy) sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego

Prywatny sposób stwierdzenia treści testamentu ustnego został uregulowany w art. 952 § 2 KC i ma charakter podstawowy. Prywatny charakter (w rozumieniu art. 245 KPC) dokumentu sporządzanego dla stwierdzenia treści testamentu ustnego jest powszechnie przyjmowany w judykaturze⁴. Można wyróżnić dwie równorzędne odmiany prywatnego stwierdzenia treści testamentu ustnego: z udziałem testatora i bez udziału testatora.

Stwierdzenie treści testamentu ustnego polega na sporządzeniu dokumentu, który testamentem nie jest, zawierającego spisane oświadczenie ostatniej woli spadkodawcy. Aktu spisania może dokonać jeden ze świadków albo osoba trzecia. Dokument nie musi informować o tym, kto dokonał spisania treści testamentu ustnego. Brak w tym zakresie de lege lata nie ma zatem wpływu na ważność czy skuteczność aktu ostatniej woli, jednak potencjalnie może prowadzić do trudności dowodowych, jeśli istniałby spór co do tego, kto spisania dokonał, dlatego też de lege ferenda należałoby postulować uzupełnienie wymagań wobec treści dokumentu zawierającego testament ustny o tę informację, a obecnie już w praktyce sugerować wpisywanie jej do takich dokumentów. Dokument powinien zawierać treść testamentu ustnego, miejsce i datę jego sporządzenia, a także miejsce i datę złożenia oświadczenia przez spadkodawcę. Dokument powinien podpisać testator i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Nie ma wymagania odczytania treści dokumentu przed podpisaniem, lecz staranne działanie każdego z podpisujących go zakłada, że zapoznał się z nim i poświadcza podpisem zgodność złożonego ustnie oświadczenia ostatniej woli z jego spisaną treścią.

Na tle prywatnego sposobu stwierdzania treści testamentu ustnego powstaje szereg wątpliwości, omówionych bardziej szczegółowo w dalszej części artykułu, które dotyczą zwłaszcza:

1) relacji między treścią oświadczenia ostatniej woli i pisma ją stwierdzającego,

2) podpisów pod dokumentem stwierdzającym treść testamentu ustnego,

3) dopuszczalności spisywania treści testamentu ustnego w trakcie aktu testowania,

4) skutków wadliwości (braków) dokumentu stwierdzającego treść testamentu ustnego,

5) wzajemnej relacji kilku dokumentów stwierdzających treść tego samego testamentu ustnego,

6) możliwości zmiany treści dokumentu stwierdzającego treść testamentu ustnego po jego sporządzeniu,

7) dopuszczalności (i skutków) ingerencji testatora w treść dokumentu stwierdzającego treść testamentu ustnego,

8) spisania treści testamentu ustnego w jednym dokumencie przez kilka osób,

9) skutków dla stwierdzenia treści testamentu ustnego uczestnictwa większej od wymaganej liczby osób przy akcie testowania,

10) podpisania dokumentu stwierdzającego treść testamentu ustnego przez większą od wymaganej liczbę osób,

11) konsekwencji sfałszowania lub ukrycia dokumentu zawierającego treść testamentu ustnego,

12) wymagań stawianych osobie spisującej treść testamentu ustnego.

1. Treść testamentu ustnego a zawartość pisma stwierdzającego tę treść

Podstawowa wątpliwość powstająca na tle art. 952 § 2 KC dotyczy zawartości pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego. Jasne jest, że akt testowania może być długi i mocno nacechowany emocjonalnie. W jego toku mogą przeplatać się prawnie relewantne postanowienia mortis causa, jak i różnego rodzaju wypowiedzi i komentarze testatora. Jeśli wypowiedź spadkodawcy nie jest wystarczająco jasna, to w toku czynności testowania mogą pojawić się pytania świadków testamentu i odpowiedzi na nie spadkodawcy. Tymczasem brzmienie art. 952 § 2 KC nie daje odpowiedzi na pytanie, co dokładnie powinno znaleźć się w piśmie stwierdzającym treść testamentu ustnego: czy bardziej ma ono przypominać protokół z czynności testowania, czy też może zawierać wyłącznie rozrządzenia mortis causa.

W doktrynie reprezentowane jest trafne stanowisko, że za wystarczające należy uznać, aby dokument stwierdzający treść testamentu ustnego był ograniczony wyłącznie do dyspozycji na wypadek śmierci⁵. Na rzecz tego poglądu przemawia [...]