Abstrakt

W niniejszym artykule analizie poddano możliwość dokonywania wydziedziczenia częściowego. W pierwszej kolejności dokonane zostało rozgraniczenie pomiędzy wydziedziczeniem pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu i wydziedziczeniem częściowym sensu stricto. Następnie przedstawione zostały argumenty przeciw­ników koncepcji dopuszczalność wydziedziczenia częściowego oraz jej zwolenników. Autor dochodzi do wniosku, że należy przyjąć dopuszczalność wydziedziczenia częściowego w polskim prawie spadkowym. Wskazuje również na skutki wydziedziczenia częściowego.

Wprowadzenie

Zasadniczym celem prawa spadkowego jest ochrona i umocnienie własności prywatnej oraz umożliwienie przekazywania tej własności pomiędzy pokoleniami¹. Jest to główne, aczkolwiek nie jedyne zadanie prawa spadkowego. Często jest bowiem tak, że uzyskanie przez określone osoby korzyści ze spadku jest nie do pogodzenia nie tylko z poczuciem sprawiedliwości, ale jest wręcz sprzeczne z normami i zasadami etycznymi i moralnymi panującymi w danym społeczeństwie². Prawo spadkowe musi więc stwarzać zarówno możliwości otrzymania majątkowych korzyści ze spadku, jak również przewidywać instrumenty prawne, których skutkiem będzie wykluczenie określonego podmiotu od dziedziczenia.

Jedną z kilku instytucji prawa spadkowego, których skutkiem jest wykluczenie od dziedziczenia, jest wydziedziczenie (art. 1008–1011 KC)³. Instytucja ta, na pierwszy rzut oka niebudząca interpretacyjnych wątpliwości, nie cieszy się, podobnie zresztą jak całe prawo spadkowe, zbyt dużym zainteresowaniem przedstawicieli doktryny. Wynika to z pewnością także z faktu, że wydziedziczenie zostało dość dobrze sprecyzowane przez polskiego ustawodawcę⁴. W regulacji tej instytucji (art. 1008-1011 KC) odnaleźć można np. legalną definicję wydziedziczenia określającą m.in. jedyny, ustawowy skutek dokonania owego rozrządzenia testamentowego, tj. pozbawienie zachowku osoby uprawnionej do jego otrzymania⁵. Ustawa ściśle precyzuje również zamknięty katalog przesłanek, na podstawie których testator może skorzystać z omawianej instytucji. Przy konstrukcji wydziedziczenia, które wprowadza do szeroko rozumianego procesu dziedziczenia pewien aspekt moralny i etyczny, zostało umieszczone również przebaczenie, którego dokonanie uniemożliwia wydziedziczenie uprawnionego, pomimo istnienia ku temu którejś z ustawowych przesłanek. Ustawa milczy jednak na temat rodzajów wydziedziczenia, podczas gdy to właśnie dopuszczalność dokonywania de lege lata niektórych jego rodzajów, zwłaszcza wydziedziczenia częściowego i warunkowego, jest jednym z najbardziej kontrowersyjnych zagadnień polskiego prawa spadkowego.

Wydziedziczenie pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu i wydziedziczenie częściowe sensu stricto

Spór o możliwość dokonywania wydziedziczenia częściowego swymi korzeniami sięga jeszcze regulacji dekretu z 8.10.1946 r. - Prawo spadkowe⁶. Na gruncie KC spór ten trwa w dalszym ciągu, gdyż ustawa ta, podobnie jak jej poprzednik, nie zawiera jakiejkolwiek wzmianki o wydziedziczeniu częściowym zarówno w kontekście jego dopuszczalności, jak i niedopuszczalności. W tym miejscu dokonać trzeba pewnej uwagi terminologicznej. Otóż wydziedziczeniem częściowym nazywane są dwa odrębne rozrządzenia testamentowe (wydziedziczenie częściowe sensu largo)⁷:

1) ograniczenie zachowku warunkiem lub terminem z jednoczesnym podaniem w testamencie przyczyny ograniczenia oraz

2) rozrządzenie testamentowe spadkodawcy, który z przyczyn enumeratywnie wymienionych w art. 1008 KC pozbawia osobę uprawnioną do zachowku jedynie części należnego jej zachowku albo przyznaje takiej osobie przedmiot majątkowy o wartości mniejszej niż należny jej zachowek.

Warto podkreślić, że właśnie to drugie rozumienie prezentowanej instytucji wydaje się [...]