Czasopisma logo

Monitor Prawniczy

nr 6/2013

Wszczęcie postępowania nieprocesowego

Anna Turek
Autorka jest prawnikiem w ETPCz w Strasburgu.
Jan Turek
Autor jest sędzią Sądu Apelacyjnego w Sądzie Okręgowym w Krośnie oraz uniwersyteckim pracownikiem naukowo-dydaktycznym.
Abstrakt

Postępowanie cywilne obejmuje różne rodzajowo postępowania sądowe, jak i pozasądowe, których zadaniem jest rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw cywilnych. W ten sposób są urzeczywistniane obowiązujące, w zakresie stosunków cywilnoprawnych, normy prawne zgodnie z ich treścią, przez co następuje zaprowadzanie stanu pewności prawa w stosunkach społecznych. Na pierwszy plan wysuwa się postępowanie sądowe toczące się przed sądami powszechnymi jako organami powołanymi przede wszystkim do sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych (art. 177 Konstytucji RP). Sprawy cywilne rozpoznawane są w procesie lub w postępowaniu nieprocesowym. Są to dwa główne i równorzędne tryby postępowania rozpoznawczego toczącego się przed sądami powszechnymi. Służą one temu samemu celowi i spełniają tę samą funkcję, ale w pewnym zakresie unormowane są odrębnymi przepisami, które dostosowane są do rodzaju spraw normalnie rozpoznawanych w tych trybach. Niniejszy artykuł przedstawia podobieństwa i rożnice we wskazanych trybach postępowania, poczynając od czynności dotyczących wszczęcia postępowania (na wnio­sek i z urzędu). Omówiono kwestię badania dopuszczalności drogi sądowej i jurysdykcji krajowej, skutki materialnoprawne zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania nieprocesowego oraz statusu i zakresu działania uczestników w tym postępowaniu.

Wprowadzenie

Obydwa wskazane tryby postępowania charakteryzują się równorzędnością (przy czym zasadniczym i najbardziej powszechnym trybem postępowania rozpoznawczego jest proces1), a wspólny cel procesu cywilnego i postępowania nieprocesowego oraz ten sam interes społeczny leżący u podstaw obu postępowań sprawiają, że wiele zasad jest wspólnych dla obu tych trybów, a różnice zachodzące w tym zakresie są stosunkowo nieznaczne. Znalazło to wyraz w przepisach ogólnych KPC zamieszczonych w tytule wstępnym, które mają zastosowanie we wszystkich postępowaniach unormowanych w Kodeksie (art. 13 § 2)2, a więc także w postępowaniu nieprocesowym3. W przepisach tych została zdefiniowana większość zasad procesowych, które znajdują odpowiednie zastosowanie w postępowaniu nieprocesowym ze względu na taką samą w zasadzie funkcję i strukturę postępowania rozpoznawczego. Tę działalność sądu determinują bowiem nie tylko konkretne normy prawne, ale i określone zasady, które jako dyrektywy powinnego zachowania się z prakseologicznego punktu widzenia należą do reguł sprawnego działania. Niektóre z nich określane jako zasady wymiaru sprawiedliwości oraz naczelne zasady procesowe są zasadami wiodącymi, tj. ukierunkowującymi całą działalność procesową sądu przy pełnieniu przez niego funkcji ochrony praw podmiotowych. Ich ogólny charakter znajduje wyraz nie tylko w przepisach (instytucjach) prawa procesowego, ale w całym systemie prawa4.

Czynności wszczęcia postępowania nieprocesowego

Stosownie do przepisu art. 506 KPC, sąd wszczyna postępowanie nieprocesowe na wniosek; w wypadkach wskazanych w ustawie sąd może wszcząć postępowanie także z urzędu5. O ile proces wszczyna się tylko na żądanie uprawnionego podmiotu, to wskazany przepis wymienia dwa sposoby wszczęcia postępowania nieprocesowego - na wniosek i z urzędu, które stanowią równorzędne sposoby zainicjowania postępowania nieprocesowego. Zasadą jednak jest, że wszczęcie postępowania nieprocesowego następuje na wniosek, a wszczęcie z urzędu stanowi wyjątek.
Wynika to stąd, że w postępowaniu odrębnym w sprawach małżeńskich, w sprawach ze stosunku między rodzicami i dziećmi oraz w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych w określonej części obowiązuje nadal zasada prawdy obiektywnej. Zasada prawdy formalnej, aczkolwiek dominująca, nie jest bynajmniej w KPC absolutyzowana. Z przepisów szczególnych może wynikać obowiązek sądu wykrycia prawdy rzeczywistej. Obowiązek taki istnieć będzie przede wszystkim w tych sprawach, w których nastąpiło wszczęcie przez sąd postępowania z urzędu. Może to mieć miejsce zatem w określonych sprawach rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym - art. 506 KPC. Skoro sąd opiekuńczy ma się kierować w pierwszej kolejności dobrem dziecka, to niewątpliwie powinien w takim zakresie, w jakim wymaga tego dobro dziecka, wyjaśnić rzeczywisty stan faktyczny sprawy6.

1) Wszczęcie postępowania nieprocesowego na wniosek

Wniosek o wszczęcie postępowania powinien czynić zadość przepisom o pozwie, z tą zmianą, że zamiast pozwanego należy wymienić zainteresowanych w sprawie (art. 511 § 1, art. 187 i n. w zw. z art. 125-129 i art. 13 § 2 KPC).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z 2.6.1965 r.7 wskazał, że dopuszczalność zmiany wniosku na pozew wynika z przepisów kodeksu. Według art. 193 § 1 KPC, zmiana powództwa jest dopuszczalna, jeżeli nie wpływa na właściwość sądu. Ponieważ przepisy z zakresu postępowania nieprocesowego nie zawierają odpowiedniej normy, postanowienia art. 193 § 1 KPC poprzez normę odsyłającą art. 13 § 2 KPC stosują się „odpowiednio” w postępowaniu nieprocesowym. Przy równorzędności obu trybów oznacza to możność zmiany wniosku na pozew, zwłaszcza gdy oba żądania mają za swój przedmiot spór o prawo. Pomiędzy pierwotnym a następnym żądaniem powinna istnieć więź materialno-prawna i logiczny związek - powinny one mieścić się w granicach tego samego stosunku prawnego.
Z przepisu art. 511 KPC wynika, że podobnie jak [...]