Abstrakt

W nauce prawa karnego znaleźć można wiele publikacji poświęconych zabezpieczeniu majątkowemu¹. Autor niniejszego opracowania, ze względu na potrzeby praktyki oraz zmiany stanu prawnego, podjął się analizy wskazanego zagadnienia. Opracowanie obejmuje rozważania nad kilkoma istotnymi kwestiami dotyczącymi zabezpieczenia majątkowego, w tym przede wszystkim w kontekście realizacji zabezpieczenia majątkowego w postępowaniu wieczystoksięgowym. Przedstawiony wywód porusza problematykę zabezpieczenia majątkowego rozumianego jako karnoprocesowy środek przymusu oraz jako środka zabezpieczenia roszczeń powoda cywilnego dochodzonych w procesie karnym. Omówiono również sposoby służące realizacji zabezpieczenia majątkowego, w tym także w kontekście ustroju majątkowego małżeńskiego oskarżonego. Autor zwrócił uwagę na proceduralne aspekty wykonania postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym oraz na prawne skutki upadku zabezpieczenia.

Wprowadzenie

Zabezpieczenie majątkowe jest szczególnego rodzaju środkiem prawnym nakierowanym na ochronę interesów majątkowych wierzyciela. Jak sama nazwa wskazuje, środek ten ma zabezpieczać – gwarantować wykonanie przez dłużnika określonego świadczenia. W postępowaniu karnym zabezpieczenie służy zapewnieniu wykonania orzeczeń w przedmiocie grzywny oraz orzeczeń o charakterze majątkowym. Tym samym gwarantuje przyszłe zaspokojenie roszczeń majątkowych wynikłych z popełnienia przestępstwa². Jako część szeroko rozumianego procesu karnego, postępowanie dotyczące zabezpieczenia majątkowego nie jest samodzielne, pełni jednak rolę służebną względem postępowania wykonawczego³. Celem zabezpieczenia majątkowego nie jest zapewnienie prawidłowego toku postępowania karnego – przygotowawczego i jurysdykcyjnego⁴. Pomimo tak specyficznego ukształtowania, zabezpieczenie pełni istotną rolę w systemie prawa. Zważyć trzeba, że możliwość skutecznego wykonania orzeczenia sądowego jest jednym z fundamentów ochrony porządku prawnego⁵. W perspektywie procesu karnego, efektywność wykonania orzeczeń sądowych pozwala realizować systemowy postulat nieuchronności kary.

Zabezpieczenie majątkowe jako środek przymusu

Zgodnie z przepisami KPK, zabezpieczenie majątkowe jest jednym ze środków przymusu. Zabezpieczenie ingeruje i dotyka bezpośrednio praw przynależnych osobie uprawnionej, względem której ten środek zastosowano. Jest jednym z przejawów dopuszczalnej ingerencji w prawo własności, stanowiąc tym samym odstępstwo od konstytucyjnej zasady ochrony własności⁶. Celem zabezpieczenia jest ochrona majątku osoby uprawnionej przed bezprawnym jego uszczupleniem. Zabezpieczenie pełni rolę gwarancyjną, a nie egzekucyjną, co z kolei powoduje, że nie może zmierzać do zaspokojenia wierzyciela. Ujmując powyższe uwagi w konkluzję należy postulować rozważne stosowanie tego środka przymusu, zwłaszcza z uwzględnieniem zasady proporcjonalności. Należy wykluczyć możliwość zastosowania zabezpieczenia majątkowego w sytuacji, gdy oskarżony żadnego majątku nie posiada, albo też istniejący majątek nie przedstawia wymiernej wartości⁷.

W myśl art. 291 KPK, w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, organ postępowania karnego może z urzędu zabezpieczyć na mieniu oskarżonego⁸ wykonanie orzeczenia w tym przedmiocie (§ 1). W razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu, organ postępowania również z urzędu może zabezpieczyć roszczenia o naprawienie szkody (§ 2). Podobnie zabezpieczyć można z urzędu wykonanie orzeczenia o kosztach sądowych w postępowaniu karnym (§ 3). Zabezpieczeniem majątkowym z urzędu można objąć również majątek podmiotu określonego w art. 52 KK celem zagwarantowania wykonania orzeczenia zwrotu korzyści majątkowej (§ 4). Regulacja dotycząca zabezpieczenia majątkowego funkcjonuje także na gruncie postępowania karnego skarbowego. Zgodnie z art. 131 § 1 KKS, w razie popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego można zastosować zabezpieczenie wykonania środka karnego przepadku przedmiotów lub ściągnięcia ich równowartości pieniężnej oraz uiszczenia należności publicznoprawnej uszczuplonej czynem zabronionym⁹. Na zasadzie art. 131 § 2 KKS przepis § 1 stosuje się odpowiednio do zabezpieczenia grożącego środka karnego przepadku korzyści majątkowej i ściągnięcia jej równowartości pieniężnej. Artykuł 131 § 3 KKS poszerza pod względem podmiotowym zabezpieczenie majątkowe, gdyż może być ono także stosowane wobec podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej jako zabezpieczenie wykonania kary grzywny lub środka karnego ściągnięcia równowartości pieniężnej przepadku przedmiotów. Dodać jednak trzeba od razu, że podmiot ten powinien być dotknięty zabezpieczeniem majątkowym jedynie wówczas, gdy brak jest możliwości skutecznego zastosowania zabezpieczenia na mieniu oskarżonego¹⁰. Zgodnie z art. 131 § 4 KKS, do zabezpieczenia grożącego środka karnego przepadku korzyści majątkowej i ściągnięcia jej równowartości pieniężnej oraz przepadku przedmiotów i ściągnięcia ich równowartości pieniężnej, stosuje się odpowiednio art. 292 § 2 KPK.

W doktrynie zasadnie podniesiono, że wydanie postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym jest zawsze fakultatywne¹¹.

Zabezpieczenie majątkowe może być stosowane od chwili przedstawienia zarzutów oskarżonemu aż do uprawomocnienia się wyroku¹². Punktem wyjścia dla zastosowania zabezpieczenia jest przyjęcie, że proces prowadzony przeciwko oskarżonemu zakończy się jego prawomocnym skazaniem oraz orzeczeniem kar i środków o charakterze majątkowym przewidzianych w ustawie. Dlatego też jedną z przesłanek stosowania zabezpieczenia jest istnienie graniczącego wręcz z pewnością prawdopodobieństwa popełnienia przez oskarżonego zarzucanego mu czynu, które jednocześnie w zasadzie niweczy ewentualność wydania w sprawie wyroku uwalniającego oskarżonego od odpowiedzialności¹³.

O zabezpieczeniu majątkowym w postępowaniu przygotowawczym prokurator orzeka postanowieniem. Po wniesieniu aktu oskarżenia w przedmiocie zabezpieczenia majątkowego orzeka sąd (również wydając postanowienie). Na orzeczenie w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie. Zakresem zaskarżenia można objąć nie tylko sam fakt zastosowania zabezpieczenia majątkowego, ale również sposób i zakres zabezpieczenia. Jeśli o zabezpieczeniu orzekł prokurator, właściwy do rozpoznania zażalenia jest sąd rejonowy, w okręgu którego prowadzi się postępowanie. Z kolei [...]