Abstrakt
Klauzula porządku publicznego jest instytucją znaną prawu prywatnemu międzynarodowemu od kilkuset lat. Stany faktyczne, w których postuluje się jej zastosowanie, dostarczają istotnej informacji o zmianach zachodzących w danym społeczeństwie i sposobie interpretowania prawa krajowego. Treść klauzuli porządku publicznego jest zmienna w czasie i przestrzeni, tak samo jak zmienne jest położenie granicy otwartości na odmienność, wynikającą z zastosowania prawa obcego. Paradoksalnie, pomimo powszechnego procesu globalizacji, z niektórych orzeczeń sądowych wynika tendencja do zamykania owej granicy, i to wbrew manifestowanym potrzebom społeczeństwa.
Wprowadzenie
Dyskusja dotycząca klauzuli porządku publicznego pojawiła się w polskich mediach ostatnio w związku z ustawą z 4.2.2011 r. - Prawo prywatne międzynarodowe1. Przedmiotem dyskusji publicznej stał się art. 48 PrPrywM, zgodnie z którym o możności zawarcia małżeństwa rozstrzyga w stosunku do każdej ze stron jej prawo ojczyste z chwili zawarcia małżeństwa. Identyczna zasada obowiązywała już na mocy poprzedniej ustawy2. W nowej rzeczywistości społecznej, opinia publiczna za pośrednictwem mediów mogła zapoznać się ze stanowiskiem środowisk, przedstawiających wspomniany przepis ustawy jako „tylną furtkę dla legalizacji małżeństw tej samej płci”3. W celu zamknięcia tej furtki, proponowano uzupełnić ustawę o definicję, że małżeństwem w rozumieniu ustawy jest tylko związek kobiety i mężczyzny oraz postanowienie, że nie stosuje się prawa obcego regulującego związki osób tej samej płci4. Przeciwnicy tego rozwiązania wskazywali na istniejące już definicje małżeństwa w polskim systemie prawnym5, a także, w związku z nimi, na wystarczającą efektywność wykładni systemowej. Odwoływano się również do klauzuli porządku publicznego, instytucji niebędącej novum dla polskiego systemu prawnego i obecnej także w nowej ustawie, której zastosowanie wyeliminowałoby akceptację rozwiązań przewidzianych w prawie obcym, ale niedopuszczalnych w ramach polskiego systemu prawnego.
| W literaturze często pojawia się stwierdzenie, że klauzula porządku publicznego jest przykładem klauzuli generalnej. Pogląd ten uważam za nieuzasadniony i wygłaszany bez większego zastanowienia, ponieważ klauzula porządku publicznego nie odsyła do norm moralnych lub innych pozasystemowych wartości, ale do norm stanowionych. Poniekąd kwestią ocenną jest dobór kryteriów dla ustalenia, które z tych norm należą do kategorii podstawowych dla danego systemu prawnego. Warto jednak podkreślić, że w orzecznictwie i doktrynie wykształcono w zasadzie jednoznaczne standardy dla rozstrzygnięcia powyższego dylematu6. |
Klauzula porządku publicznego w źródłach obowiązującego w Polsce prawa
1) Ustawy polskie
W polskich ustawach dotyczących prawa prywatnego międzynarodowego7, klauzula porządku publicznego była wysławiana w różny sposób. Mimo użycia odmiennych sformułowań, należałoby im wszystkim nadać sens w zasadzie tożsamy do tego wynikającego ze współczesnych aktów normatywnych. Zmianie ulega jednak sposób korzystania z klauzuli przez sądy oraz okoliczności, w których następuje odwołanie się do niej. W dużej mierze o treści, jaką zostanie wypełniona klauzula porządku publicznego, decyduje moment historyczny. Nie bez wpływu są także zmiany zachodzące w społeczeństwie, a co za tym idzie upowszechnienie się stanów faktycznych z elementem obcym, które wcześniej były traktowane marginalnie ze względu na ich incydentalność. Należy także podkreślić, że powołanie się na klauzulę porządku publicznego może nastąpić nie tylko na etapie stosowania prawa obcego, wyznaczonego na podstawie normy kolizyjnej, ale również w związku z uznawaniem i wykonywaniem orzeczeń, wydanych przez sąd innego państwa.
Stosowanie klauzuli porządku publicznego nie ogranicza się do stanów faktycznych ocenianych na podstawie norm prawa prywatnego międzynarodowego, pomimo iż wyłącznie te stanowią przedmiot niniejszego artykułu. Warto jednak podkreślić, że ponieważ klauzula porządku publicznego jest instytucją stosowaną w prawie prywatnym międzynarodowym „od zawsze”8, wnioski wypracowane w odniesieniu do tej gałęzi prawa są odnoszone także do pozostałych.
| Za przykład stosowania klauzuli porządku publicznego w innych gałęziach prawa, mogą służyć różne etapy postępowania arbitrażowego. Zgodnie z art. 1206 § 2 pkt 2 KPC, sąd powszechny uchyla wyrok sądu polubownego, jeżeli jest on sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego RP. Przyczyna ta, na podstawie przepisów Konwencji nowojorskiej o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych9, może być także powodem do odmówienia uznania lub wykonania zagranicznego wyroku arbitrażowego. |
Niniejszym artykułem chciałabym zwrócić uwagę na zmianę stanów faktycznych, która dokonała się na przestrzeni lat, w jakich sądy odwołują się do klauzuli porządku publicznego. Większość z nich jest związana z rozwojem społeczeństwa i jego wymagań. Gdy prawo krajowe nie jest w stanie im sprostać, obywatele szukają możliwości realizowania potrzeb w państwach, których porządek prawny na to zezwala. Problem pojawia się w momencie zwrócenia się do organów własnego państwa z wnioskiem o zaakceptowanie i zezwolenie na wykonywanie prawa, które zostało przyznane obywatelom w innym państwie.
PrWłStosMU, pierwsza polska ustawa o prawie prywatnym międzynarodowym, zawierała [...]