Monitor Prawniczy

nr 12/2013

Zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego (art. 213–218 KC)

Paweł Księżak
Autor jest profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Prawa Cywilnego Uniwersytetu Łódzkiego, radcą prawnym.
Abstrakt

W niniejszym artykule przedstawiono zasady dotyczące zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego określone przepisami art. 213-218 KC, modyfikującymi lub uzupełniającymi reguły ogólne dotyczące zniesienia współwłasności. Wskazano na regułę sprzeczności podziału gospodarstwa rolnego z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, zasady wyboru współwłaściciela, któremu sąd przyznaje gospodarstwo rolne, zasady ustalania spłat z gospodarstwa rolnego i kwestię uprawnienia do dalszego zamieszkiwania w gospodarstwie rolnym. Poza zakresem artykułu pozostaje ogólna problematyka zniesienia współwłasności oraz zagadnienia proceduralne1.

Wprowadzenie

Specyfika gospodarstwa rolnego spowodowała, że ustawodawca problematykę zniesienia współwłasności takiego gospodarstwa uregulował odrębnie w art. 213-218 KC. Przepisy te odnoszą się do zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, a zatem całości gospodarczej, która ex definitione nie jest rzeczą (art. 553 KC)2. Przez współwłasność gospodarstwa rolnego należy rozumieć współuprawnienie do tej całości gospodarczej, nie zaś współwłasność w rozumieniu art. 195 KC. Dla rozstrzygnięcia stosunków wynikłych w związku z takim współuprawnieniem brak szczególnych przepisów, dlatego należy uznać, że trzeba stosować tu odpowiednio przepisy o współwłasności. Wskazuje na to użyta przez ustawodawcę terminologia (współwłasność), jak i miejsce przepisów o zakończeniu tego stosunku w ramach przepisów o współwłasności. Prowadzi to do konkluzji, że zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego również podlega ogólnym przepisom dotyczącym zniesienia współwłasności, a rola art. 213-218 KC sprowadza się do modyfikacji lub uzupełnienia reguł ogólnych.

Sprzeczność podziału z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej

W świetle ogólnego art. 211 KC, każdy ze współwłaścicieli może żądać, aby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy, albo że pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. W odniesieniu do zniesienia współwłasności gospodarstwa rolnego, art. 213 KC wprowadza dodatkową przesłankę negatywną podziału w postaci sprzeczności z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej. Ustalenie, czy podział jest sprzeczny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej, wymaga wiadomości specjalnych i opinii biegłego z zakresu rolnictwa. Zgodnie z art. 619 KPC, w postępowaniu o zniesienie współwłasności gospodarstwa rolnego, sąd ustala jego skład i wartość, w szczególności obszar i rodzaj nieruchomości wchodzących w skład tego gospodarstwa oraz obszar i rodzaj nieruchomości stanowiących już własność współwłaścicieli i ich małżonków, a w miarę potrzeby także okoliczności przewidziane w art. 216 KC. Według art. 619 § 2 KPC, podział w naturze nastąpi po zasięgnięciu opinii biegłych co do sposobu podziału. Zniesienie współwłasności gospodarstwa przez jego podział nie może zostać przeprowadzone bez uwzględnienia zasad prawidłowej gospodarki rolnej3. Pojęcie zasad prawidłowej gospodarki rolnej nie zostało zdefiniowane, jednak nie powinno ulegać wątpliwości, że należy brać pod uwagę nie abstrakcyjne zasady odnoszące się w ogóle do działalności rolniczej, lecz zasady odniesione do konkretnego gospodarstwa rolnego, funkcjonującego w określonych okolicznościach.

Sprzeczność z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej należy ujmować wąsko. Jeżeli wydzielone części mogą spełniać nadal funkcję rolną, choćby w inny niż dotąd sposób, przesłanka negatywna podziału nie zachodzi. Dlatego trafnie SN w postanowieniu z 3.9.1997 r.4 przyjął, że podział fizyczny gospodarstwa rolnego, w rozumieniu art. 213 KC, polegać może w szczególnych sytuacjach - mianowicie kiedy gospodarstwo nie posiada zdolności do samodzielnej produkcji towarowej, a rodzaj użytków nie stwarza perspektywy jej uzyskania w przyszłości na jego likwidacji przez wydzielenie współwłaścicielom działek, z przeznaczeniem na uzupełnienie posiadanych już odrębnych gruntów współwłaścicieli. Z kolei w postanowieniu z 7.3.2008 r.5, SN przyjął, że podupadłe gospodarstwo rolne, tj. takie, które nie ma zdolności do samodzielnej produkcji towarowej, nie powinno być dzielone, gdy istnieje realna perspektywa, że któryś ze współwłaścicieli, dysponując odpowiednimi środkami materialnymi, jest w stanie uczynić je warsztatem pracy, a mając kwalifikacje rolnicze lub następcę rolnika podjąć działalność wytwórczą w zakresie produkcji roślinnej, zwierzęcej, ogrodniczej lub rybnej, np. w formie gospodarstwa agroturystycznego.

Jeżeli gospodarstwo rolne jest wydajne (dochodowe), nie będzie zgodny z zasadami prawidłowej gospodarki rolnej taki jego podział, w wyniku którego powstanie część lub części niebędące w stanie zapewnić ekonomicznej opłacalności produkcji lub utrzymania właściciela (a w odniesieniu do gospodarstwa rodzinnego w istocie całej rodziny).

Zasady wyboru współwłaściciela, któremu sąd przyznaje gospodarstwo rolne

Zgodnie z [...]