Abstrakt

Od 1.1.2010 r. w polskim prawie obowiązuje zakaz reklamy hazardu pod groźbą kary kryminalnej. Na mocy art. 103 ustawy z 19.11.2009 r. o grach hazardowych¹, do rozdziału 9 Części szczególnej Kodeksu karnego skarbowego² dodano wówczas przepisy art. 110a. Zdefiniowano w nich przestępstwo skarbowe zakazanej reklamy lub promocji gier hazardowych (§ 1); przestępstwo skarbowe czerpania korzyści z zakazanej promocji lub reklamy gier hazardowych (§ 2) oraz „zbiorcze” wykroczenie skarbowe „wypadku mniejszej wagi” (§ 3), stanowiące czyn zabroniony przepołowiony z tymi przestępstwami skarbowymi. Normatywna lokalizacja czynów zabronionych przez przepisy art. 110a KKS oraz sposób ich zdefiniowania budzą wątpliwości. Niniejsze opracowanie zostało poświęcone w szczególności wątpliwościom, które wiążą się z prawnokarnym zakazem reklamy hazardu (art. 110a § 1 KKS). Zasadnicza część rozważań poprzedzona została krótkim rysem historycznym, który pozwoli ukazać skalę i specyfikę omawianych zmian dotyczących zakazu reklamy.

Czyn nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy

W polskim prawie karnym obowiązuje bardzo wiele ustawowych zakazów prowadzenia działalności reklamowej na określonych polach³. Zakaz dotyczący reklamy lub promocji gier hazardowych jest jednym z nich. Do dnia wejścia w życie HazardU zakaz reklamy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej gier losowych, zakładów wzajemnych i gier na automatach wynikał z art. 8 ustawy z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych⁴. Jego złamanie nie było wprost zagrożone sankcją karną. Mogło prowadzić jedynie do odpowiedzialności za wykroczenie nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy, zdefiniowane w art. 25 ust. 2 ZNKU.

Prawnokarny zakaz dotyczący działalności reklamowej, wprowadzono do ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji⁵ z dniem 10.11.2002 r.⁶. Od tej daty wszystkie przejawy nieuczciwej reklamy, zdefiniowane w przepisach art. 16 ust. 1 ZNKU, jako delikty nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy, zostały uznane – na mocy art. 25 ust. 2 ZNKU – również za wykroczenia. Artykuł 25 ust. 2 ZNKU zawiera najszerszy prawnokarny zakaz reklamy w systemie polskiego prawa.

Przepis art. 25 ust. 2 ZNKU określa stronę przedmiotową wykroczenia „nieuczciwej reklamy” wskazując, że popełnia je każdy, „kto dopuszcza się czynu nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy”. Oczywiście warunkiem odpowiedzialności sprawcy jest zdolność do ponoszenia odpowiedzialności za wykroczenie.

W konsekwencji dla ustalenia zakresu zakazu karnego zawartego w art. 25 ust. 2 ZNKU niezbędne jest odwołanie się do przepisów art. 16 ZNKU, w których zostały określone zachowania będące jego „cywilnoprawnym odpowiednikiem”.

Dwa osobne przepisy art. 16 ZNKU – art. 16 ust. 3 i 4 – dotyczą zakazanej, nieuczciwej reklamy porównawczej, która stanowi wariant nieuczciwej reklamy najbardziej precyzyjnie określony w ZNKU⁸.

Wyliczenie wariantów nieuczciwej reklamy w art. 16 ust. 1 ZNKU ma charakter przykładowy. Wskazuje na to użyty w tym przepisie zwrot „w szczególności”. Tak więc możliwe jest również pociągnięcie do odpowiedzialności cywilnej za każde, nieokreślone w przepisie art. 16 ust. 1, zachowanie nieuczciwej konkurencji, wypełniające przesłanki ogólnego przepisu art. 3 ust. 1 ZNKU, na mocy którego czynem nieuczciwej konkurencji jest każde działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta.

W świetle powyższego na gruncie UZNK zakres ochrony prawnokarnej przed zachowaniami nieuczciwej reklamy jest węższy niż zakres ochrony cywilnoprawnej. Należy bowiem przyjąć, iż zakaz karny obejmuje tylko nazwane delikty nieuczciwej reklamy, co wynika wprost z obowiązywania w polskim prawie wykroczeń zasady określoności czynu zabronionego pod groźbą kary w ustawie – nullum crime sine lege (art. 1 ust. 1 KW)⁹.

Zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 1 ZNKU, czynem nieuczciwej reklamy jest każda reklama sprzeczna m.in. z przepisami prawa. W literaturze cywilistycznej uznaje się, że zakaz reklamy sprzecznej z przepisami prawa dotyczy przypadków, w których na podstawie odrębnych przepisów bądź nie jest dopuszczalne reklamowanie określonych towarów lub usług, bądź też przewidziano ograniczenia w ich reklamowaniu¹⁰. Samo sformułowanie „przepisy prawa” jest przy tym interpretowane szeroko, literalnie¹¹. Tak rozumiane obejmuje przepisy wszelkich aktów będących źródłami prawa w Rzeczypospolitej Polskiej¹², w tym również rozporządzeń. Interpretacji cywilistycznej nie można jednak przejąć na potrzeby prawa karnego. Przepisy prawa zapisane w rozporządzeniach nie powinny bowiem, co wynika a contrario z art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, określać konstytutywnych elementów czynu karalnego.

Nie wdając się w bardziej szczegółowe rozważania na ten temat, które znacznie wykraczają poza ramy niniejszego opracowania, za „przepisy prawa” w rozumieniu art. 25 ust. 2 w zw. z art. 16 ust. 1 pkt 1 ZNKU należy uznać przepisy rangi ustawowej. W konsekwencji uprawnione jest zaliczenie do tej grupy tych ustawowych przepisów prawa administracyjnego, cywilnego oraz karnego, które ograniczają bądź zakazują reklamowania określonych towarów czy usług¹³. Takim przepisem – do 31.12.2009 r. – był też, wspomniany już, art. 8 GryZakłWzU, zastąpionej przez HazardU.

Czyn zabroniony przez KKS

De lege lata zakaz reklamy hazardu wynika z art. 29 HazardU. Jego złamanie może zostać uznane za przestępstwo albo wykroczenie skarbowe (art. 110a § 1 albo 3 KKS). Oczywiście może też zostać uznane za wykroczenie nieuczciwej reklamy (art. 25 ust. 2 ZNKU), jestem jednak zdania, że art. 110a KKS należy uznać za lex specialis w stosunku do art. 25 ust. 2 ZNKU. W konsekwencji zaistniały zbieg przepisów będzie jedynie pozorny¹⁴.

Z uwagi na swoją naturę prawną, przepisy art. 110a KKS podlegają wszelkim prawidłowościom, jakie odnoszą się do czynów zabronionych stypizowanych w Części szczególnej KKS.

Materia prawa karnego skarbowego, w tym zwłaszcza Część szczególna KKS, jest ściśle powiązana z prawem finansowym. Zadaniem prawa karnego skarbowego jest ochrona interesów finansowych Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i Wspólnot Europejskich (obecnie – de facto – Unii Europejskiej)¹⁵ w zakresie wpływów z podatków, ceł, obrotu dewizowego oraz gier hazardowych. Ochrona interesów finansowych Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego i Unii Europejskiej w oparciu o instrumenty karnoskarbowe stanowi istotne dopełnienie podstawowej ochrony interesów fiskusa, realizowanej w oparciu o instrumenty prawa finansowego (sankcje natury administracyjnoprawnej). Normy zakazu i nakazu w prawie karnym skarbowym są „nadbudowane” nad normami prawa podatkowego, prawa celnego, prawa dewizowego oraz prawa gier hazardowych. W prawie karnym skarbowym zostały objęte kryminalizacją określone zachowania naruszające reguły (zakazy i nakazy) wprowadzone w prawie finansowym, co skutkuje blankietowym charakterem większości przepisów części szczególnej KKS, w zakresie dyspozycji definiujących typy czynów zabronionych. W odniesieniu do takich typizacji ustalenie, czy w konkretnym stanie faktycznym doszło do realizacji znamion czynu zabronionego jest możliwe dopiero przy zastosowaniu właściwego przepisu części szczególnej KKS w powiązaniu z uzupełniającymi go przepisami prawa finansowego, w tym – od 1.5.2004 r., od daty wejścia Polski do Unii Europejskiej – często także przepisami prawa unijnego¹⁶.

Uzupełnienie przepisów karnych zawartych w Części szczególnej KKS odpowiednimi przepisami prawa finansowego jest niezbędne dla dokonania prawidłowej wykładni znamion strony przedmiotowej przestępstw skarbowych i wykroczeń skarbowych, tj. dla ustalenia [...]