Abstrakt

Niniejszy artykuł opisuje testy psychologiczne jako przedmiot prawa własności intelektualnej, wskazując możliwości ich prawnej ochrony, co nie było jak dotąd przedmiotem szerszych badań doktrynalnych. Autor przeprowadził analizę omawianej problematyki na bazie opinii przedstawicieli nauk psychologicznych, orzecz­nictwa sądowego, prawa autorskiego, prawa patentowego oraz ustawy z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieucz­ciwej konkurencji¹. Uwzględniono kwestie związane z ochroną testów psychologicznych jako dokumentów urzędowych, problematykę tajności testów, dozwolonego użytku prywatnego, traktowania testów psychologicz­nych jako dzieł zależnych, możliwość ubiegania się o ochrony patentową. Ze względu na specyfikę oraz różnorodność budowy testów psychologicznych, ich ochrona prawna nie jest klarowna i pod tym względem wymaga specyficznego podejścia. Poza normami prawnymi warto także wziąć pod uwagę normy etyczne ustalone przez kodeksy zawodowe.

Wprowadzenie

Szukając pierwszego znanego historii przykładu sensu largo protoplasty testów psychologicznych, należy kierować uwagę na Cesarstwo Chińskie 2200 r. p.n.e., gdzie opracowano system egzaminów weryfikujących kompetencje kandydatów na stanowiska urzędników państwowych, powtarzanych w stosunku do tych osób co 3 lata. Co ciekawe, system ten przetrwał aż do 1905 r. i posłużył za bardzo skuteczny wzorzec dla sposobu rekrutacji urzędników we Francji i Wielkiej Brytanii. Na przełomie XIX i XX w. narodziły się podstawy współczesnej psychometrii, której pionierem był Franciszek Galton, twórca pierwszych testów sensomotorycznych i metod analizy wielkości różnic indywidualnych. Jego asystent, James McKeen Cattell, kontynuował ideę rozbudowywania tych narzędzi, tworząc pojęcie „testów umysłowych”. Pierwsza połowa XX w. to okres rozkwitu i gwałtownego rozwoju tej tematyki. W 1904 r. Alfred Binet i Teodor Simon przygotowali na zamówienie francuskiego Ministerstwa Edukacji Publicznej pierwszy „test inteligencji”, zaś w 1917 r. amerykańska armia dostrzegła zapotrzebowanie na zbadanie kondycji psychicznej żołnierzy wracających z europejskiego frontu, w związku z czym zespół psychologów wojskowych opracował „Testy Alfa i Beta dla Wojska” oraz arkusz danych osobowych. Trzy lata później powstał popularny test plam atramentowych H. Rorschacha. W 1938 r. powstał znany Test Matryc Ravena, zaś w 1942 r. test MMPI (Minnesota Multiphasic Personality Inventory) – obydwa prawdopodobnie najbardziej znane do dziś rodzaje testów psychologicznych².

Test psychologiczny jest narzędziem pomiarowym służącym przeprowadzającemu go do uzyskania „wystandaryzowanej miary próbki zachowania”³. Testy psychologiczne stanowią więc specyficzną procedurę diagnostyczną, przybierającą postać zadań lub pytań, które mają wywołać określone rodzaje zachowań i dostarczyć wyników o pożądanych właściwościach psychometrycznych: wysokich stopniach rzetelności i trafności⁴. W klasyfikacji wśród testów psychologicznych rozróżniamy: standaryzowane (o dokładnie sprecyzowanych zasadach wykonywania, najczęściej posiadające załączone uprzednio normy) i niestandaryzowane (najczęściej jednorazowego użytku, z możliwością interakcyjnej modyfikacji), indywidualne i grupowe, szybkości (badającej ilość udzielonych odpowiedzi w czasie uniemożliwiającym odpowiedzi na wszystkie pytania), słowne oraz bezsłowne. Najistotniejszy podział dla psychometrii rozróżnia testy właściwości procesów poznawczych: (np. testy zdolności, koncentracji uwagi, pojemności pamięci – zakładają ściśle określone odpowiedzi prawidłowe) i testy właściwości afektywnych (np. testy mierzące zmiany emocjonalne, postawy, wartości, zainteresowania i pozapoznawcze aspekty osobowości – skupiają się nie na odpowiedziach, lecz na problemie samoopisu osoby badanej)⁵. Testy psychologiczne wykorzystywane są zarówno przez psychologów pracujących w oświacie, jak również psychologów zatrudnionych w służbie zdrowia, sądownictwie, zakładach pracy, przy naborze kandydatów do firm czy wreszcie terapeutów starających się jak najwnikliwiej poznać pacjenta.

Testy psychologiczne w kontekście ochrony prawnoautorskiej

Jeden z czołowych autorytetów polskiej psychologii, J. Strelau zaznaczył, że najczęściej popełniane naruszenia prawa własności intelektualnej do testów psychologicznych to sytuacje, kiedy:

• psycholog wykorzystuje opublikowany test bez uzyskania zgody jego autora;
• testy są rozpowszechniane przez osoby (instytucje), które nie uzyskały od autora prawa do ich dystrybucji;
• testy są transformowane na wersje komputerowe bez zgody i wiedzy autora testu i właściciela praw autorskich;
• w praktyce psychologicznej stosuje się testy, które posiadają postać anonimową, nie zawierają nazwiska ich autora;
• w badaniach naukowych, a także w praktyce psychologicznej, stosuje się obcojęzyczne narzędzia diagnostyczne w tłumaczeniu polskim (nieadaptowane) bez posiadania praw autorskich o ich stosowaniu⁶.

Wyliczenie to jest przykładem dostrzegania problematyki natury prawnej przez niezagłębiających się w jej meandry psychologów-praktyków, co jednocześnie wskazuje na potrzebę omówienia testów psychologicznych jako przedmiotu prawa autorskiego.

Test psychologiczny jako utwór naukowy

J. Barta i R. Markiewicz⁷ zaznaczyli, że wyliczenie utworów w rozumieniu art. 1 ust. 2 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych⁸ ma charakter przykładowy, zaś testy – choć niewymienione wprost w cytowanym przepisie – należą do sfery gatunków podlegających ochronie autorskoprawnej. Zdaniem J. Brzezińskiego⁹, test psychologiczny ma stanowić operacjonalizację teorii psychologicznej, będącej empirycznie potwierdzoną teorią naukową. Sama teoria naukowa sensu stricte nie może być przedmiotem ochrony autorskoprawnej, w odróżnieniu do kreatywnego sposobu wyrażenia, jakim jest test psychologiczny. Można zakładać, że testy psychologiczne posiadają [...]