Abstrakt
W niniejszym artykule przedstawiono tematykę związaną z instytucją nieważności postępowania, zawężając obszar zainteresowania do regulacji art. 379 pkt 5 KPC, statuującego zasadę, że nieważność postępowania zachodzi w sytuacji pozbawienia strony możności obrony swych praw. Zagadnienia związane z nieważnością postępowania, w tym sprowadzające się do stwierdzenia dopuszczalnych kryteriów uchybień procesowych po stronie sądu, implikujących nieważnością postępowania, w przypadku pozbawienia strony możności obrony swych praw, stanowią wciąż otwarty temat podejmowany w prawniczej dyskusji. Ustalenie zaś, kiedy można mówić o pozbawieniu strony możności obrony skutkującym nieważnością postępowania, wywołuje spory, zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie. W artykule omówiono przesłanki nieważności postępowania określone w art. 379 pkt 5 KPC, kryteria usprawiedliwiające niestawiennictwo z powodu choroby stron, wskazano na przesłanki mogące skutkować nieważnością w postępowaniu apelacyjnym i kasacyjnym. Szczególna uwagę poświęcić należy ustaleniu, co w istocie rozumieć należy pod pojęciem pozbawienia strony możliwości obrony. Ważne w tym aspekcie są także gwarancje zapewnione jednostce w ramach prawa do rzetelnego procesu, określone w regulacjach międzynarodowych i konstytucyjnych.
Nieważność postępowania - art. 379 pkt 5 KPC
Na wstępie zagadnień poruszonych w tej części artykułu, poniekąd jako wniosek in tenere, przypomnieć należy, że podmioty mające zdolność prawną, a więc podmioty, którym przysługują pewne prawa i które obciążone są określonymi obowiązkami, muszą mieć możliwość obrony swych praw i realizacji obowiązków1. Zarówno w literaturze, jak i w orzecznictwie, zdaje się przeważać zapatrywanie, że nieważność postępowania zachodzi wówczas, gdy strona wbrew swej woli zostaje faktycznie pozbawiona możności działania w postępowaniu lub w jego istotnej części, jeżeli skutki tego uchybienia nie mogą być usunięte w toku procesu (na następnych rozprawach) przed wydaniem wyroku w danej instancji.
| W orzecznictwie SN stwierdzono inter alia, że: „Rozpoznanie sprawy i wydanie wyroku w nieobecności wnioskodawcy, który przed tym terminem wykazał zaświadczeniem lekarskim niemożność stawienia się w sądzie i wnosił o odroczenie rozprawy, powoduje nieważność postępowania z powodu pozbawienia strony możności obrony jej praw”2. Natomiast wyroku z 15.1.2004 r.3 SN uznał, że: „Choroba strony, wykazana zaświadczeniem lekarskim i uniemożliwiająca stawienie się w sądzie, w każdym wypadku pociąga za sobą konieczność odroczenia rozprawy, tym bardziej jeśli strona nie jest reprezentowana w procesie przez pełnomocnika”. |
Uchybienie obowiązkowi wynikającemu z art. 214 KPC skutkować może najdalej idącym zarzutem procesowym, tj. naruszenia art. 379 pkt 5 KPC, zwłaszcza, gdy strona pozbawiona została w toku postępowania pierwszoinstancyjnego realnej możliwości podjęcia obrony swoich praw oraz zgłoszenia wniosków dowodowych, w tym wniosku o przesłuchanie w charakterze strony. Zgodnie z art. 214 § 1 KPC, rozprawa ulega odroczeniu, jeżeli sąd stwierdzi nieprawidłowość w doręczeniu wezwania albo jeżeli nieobecność strony jest wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem lub inną znaną sądowi przeszkodą, której nie można przezwyciężyć. Powołany przepis nakłada na sąd obowiązek odroczenia rozprawy, jeżeli wystąpią okoliczności wskazujące na usprawiedliwioną niemożność stawienia się strony na rozprawę. Niewątpliwie, in concreto strona pozbawiona możności obrony swych praw, może żądać przedstawienia stanowiska w sprawie co do wszystkich kwestii prawnomaterialnych oraz procesowych występujących w postępowaniu, jak i możliwości zgłoszenia wszystkich dowodów na poparcie swoich twierdzeń, np. niemożliwości ustosunkowania się do wniosków oraz twierdzeń strony przeciwnej, a w szczególności odniesienia się do przeprowadzonego dowodu na rozprawie.
| Powyższe, znajduje potwierdzenie np. w wyroku SN z 13.6.2002 r.4, w którym czytamy, że: „Pozbawienie strony możności obrony należy oceniać przez pryzmat konkretnych okoliczności sprawy i nie należy go wiązać wyłącznie z sytuacją całkowitego wyłączenia strony od udziału w sprawie. Pozbawienie strony możności obrony swych praw w procesie oznacza sytuację, w której sąd nie powinien w ogóle przystępować do merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy. W grę wchodzą jednak tylko wypadki, gdy strona rzeczywiście była pozbawiona możności obrony swych praw i na skutek tego nie brała udziału w postępowaniu sądowym”. Jednocześnie podkreślić należy, że w uzasadnieniu tego wyroku, SN wspomniał, iż zagadnienie, kiedy można mówić o pozbawieniu strony możności obrony swych praw powodującym nieważność postępowania, wywołuje spory w literaturze i orzecznictwie, wskazując zarazem na to, że KPC nie zawęża nieważności postępowania do wypadku całkowitego pozbawienia strony możności obrony swych praw. Znajduje to po części potwierdzenie także w postanowieniu SN z 2.2.2006 r.5, w którym skonstatowano, że: „O nieważności postępowania z powodu pozbawienia strony możności działania można mówić tylko wówczas, gdy strona została pozbawiona uprawnień procesowych wskutek wadliwego postępowania Sądu, a nie wtedy, gdy strona na skutek własnego działania z uprawnień tych nie skorzystała, nie biorąc udziału w rozprawie, o której terminie została prawidłowo zawiadomiona”. |
Nie tylko marginalne znaczenie może mieć tutaj naruszenie art. 150 KPC w przypadku niepouczenia przez sąd orzekający w sprawie strony w wezwaniu o skutkach niestawiennictwa, tj. że jej nieobecność skutkować będzie pominięciem dowodu z jej zeznań. Jak stanowi rzeczony przepis, w wezwaniu na posiedzenie oznacza się: [...]