Abstrakt

Poręczenie majątkowe należy do najsurowszych wolnościowych środków zapobiegawczych, jako że wiąże się z ryzykiem utraty wartości majątkowych. Jednocześnie, pośród trzech rodzajów poręczeń jest środkiem najczęściej stosowanym. W artykule omówiono instytucje poręczenia oraz kaucji, wskazując na występujące między nimi różnice, i dowodząc, że ta ostatnia we współczesnym Kodeksie postępowania karnego nie występuje. Niniejsza praca obejmuje także rozważania nad istotą i funkcją poręczenia majątkowego, przesłankami jego zastosowania, jego wysokością oraz rodzajem, osobą poręczającego i jego obowiązkami. Przedstawiona została również kwestia podmiotu uprawnionego do złożenia poręczenia, problematyka zaskarżalności postanowień w przedmiocie tego środka oraz okoliczności zakończenia jego bytu. Artykuł uwzględnia poglądy wypracowane w piśmiennictwie oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych ostatnich lat, stanowiąc próbę usystematyzowania wiedzy w tym przedmiocie.

Kaucja a poręczenie majątkowe

Środek zapobiegawczy w postaci poręczenia majątkowego nawiązuje do kaucji obowiązującej w przepisach Kodeksu postępowania karnego z 1928 r.¹ oraz instytucji bail – klasycznego środka zapobiegawczego występującego w państwach anglosaskich². W obecnie obowiązującym systemie polskiego prawa karnego procesowego instytucja kaucji nie występuje, jej rolę spełnia środek zapobiegawczy w postaci poręczenia majątkowego.

1) Kaucja w rozwiązaniach anglosaskich

Termin bail w prawie angielskim, co do zasady, określa sytuację związaną ze zwolnieniem przez policję, sąd magistracki (magistrates’ court) lub sąd koronny (Crown Court) osoby przebywającej w warunkach izolacyjnych podczas oczekiwania na proces lub rozpoznanie apelacji od wyroku skazującego pod warunkiem uiszczenia określonej sumy pieniężnej³. Kaucja unormowana została w ustawie o kaucji z 1976 r. (Bail Act 1976), obowiązującej na terenie Anglii i Walii⁴.

W systemie prawa amerykańskiego bail stanowi poręczenie finansowe składane przez oskarżonego (lub osobę z nim związaną), gwarantujące, że po zwolnieniu z aresztu oskarżony stawi się na wezwanie organu sądowego. Prawo do takiego poręczenia jest ujęte konstytucyjnie w VIII poprawce (zakazującej żądania nadmiernych kaucji) i nie obejmuje tylko tych oskarżonych, którym zarzuca się popełnienie przestępstw zagrożonych karą śmierci. Aktem prawnym mającym istotne znaczenie dla stosowania tej instytucji jest ustawa o zmianie ustawy o kaucji z 1984 r. (Bail Reform Act 1984), która dopuszcza odmowę jej udzielenia, gdyby pobyt na wolności oskarżonego wiązał się z ryzykiem naruszenia norm prawnych⁵.

W prawie australijskim zastosowanie kaucji wiąże się ze zwolnieniem z aresztu udzielonemu osobie, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa, pod warunkiem stawienia się do sądu w oznaczonym czasie oraz innymi, które może nałożyć sąd⁶. Prawo do niej regulują ustawy stanowe np. przepisy ustawy o kaucji z Nowej Południowej Walii (Bail Act [NSW]) czy tasmańskiej ustawy o kaucji (Bail Act [TAS])⁷.

2) Kaucja i poręczenie w Kodeksie postępowania karnego z 1928 r.

W KPK28 instytucję kaucji oraz poręczenia regulował art. 173. W przepisie tym nie określono jednak poręczenia majątkowego w formie, która występuje obecnie. Artykuł 173 KPK28 stanowił, że sąd może od aresztowania oskarżonego odstąpić lub już aresztowanego zwolnić pod warunkiem złożenia kaucji lub poręczenia w określonej sumie pieniężnej, przy wyznaczeniu której sąd uwzględnia stopień zamożności oskarżonego i składającego kaucję lub poręczyciela, wysokość wyrządzonej szkody i grożącą karę.

Różnica między kaucją a poręczeniem w KPK28 sprowadzała się do tego, że kaucję mógł złożyć albo sam oskarżony, albo inna osoba (art. 175 KPK28), zaś poręczenie tylko osoba mająca stałe zamieszkanie w kraju i przedstawiająca dostateczne dowody, że jej majątek wystarcza na pokrycie poręczenia (art. 178 KPK28).

Ponadto, w odróżnieniu od kaucji, sumy poręczenia nie pobierano z góry, lecz ścigano ją od poręczyciela dopiero w sytuacji zaistnienia podstaw co do orzeczenia przepadku⁸. Stosownie do art. 179 § 1 KPK28, w razie ucieczki oskarżonego lub nieusprawiedliwionego jego niestawiennictwa na wezwanie sądu, kaucja ulegała przepadkowi, a od poręczyciela była ściągana suma poręczenia.

W rozwiązaniu przyjętym w KPK28, kaucja polegała na zastawie realnym, poręczenie na zaciągnięciu przez osobę trzecią zobowiązania wobec Skarbu Państwa zapłacenia określonej kwoty w przypadku uchylenia się oskarżonego od sądu⁹. Dozwolone było odebranie poręczenia kilku poręczycieli częściowo albo za całość solidarnie, nie było dopuszczalne, odmiennie niż obecnie, przyjęcie poręczenia oskarżonego za siebie, co wyprowadzano z pojęcia poręczenia jako odpowiedzialności za cudze zobowiązania (oskarżony mógł jedynie złożyć poręczenie za współoskarżonego)¹⁰.

KPK28 nie przewidywał kaucji i poręczenia jako samodzielnych środków zapobiegawczych, lecz jako środki zastępcze, pozwalające na odstąpienie od aresztowania lub zwolnienie aresztowanego oskarżonego z zabezpieczeniem jego stawiennictwa¹¹.

Kaucja i poręczenie posiadały samodzielny charakter w wypadkach wskazanych w art. 194 § 1 KPK28, który stanowił, że sąd może wydanie listu żelaznego uzależnić od złożenia kaucji lub poręczenia. Niedotrzymanie warunków wydania listu żelaznego (wymienionych w art. 193 KPK28) pociągało aresztowanie oskarżonego oraz przepadek kaucji lub ściągnięcie sumy poręczenia (art. 194 § 2 KPK28).

Samodzielność kaucji i poręczenia wyrażała się w tym, że sąd mógł zapewnić oskarżonemu pozostawanie na wolności aż do wydania wyroku I instancji, o ile złoży kaucję lub poręczenie, wzmacniające gwarancję, że stawi się w oznaczonym przez sąd terminie; nie będzie się oddalał bez pozwolenia sądu z obranego miejsca pobytu w kraju; nie będzie nakłaniał świadków do fałszywych zeznań lub starał się w inny sposób usuwać dowodów przestępstwa.

3) Eliminacja kaucji w Kodeksach postępowania karnego z 1969 r. i 1997 r.

Kodeks postępowania karnego z 1969 r.¹² zmienił w istotny sposób stan prawny. Kodeks ten nie posługiwał się terminami kaucja i poręczenie, lecz użył pojęcia poręczenie majątkowe. Instytucję tę uregulowano w art. 226-234 KPK69. Kodeks ten, odmiennie niż KPK28, wprowadził poręczenie majątkowe jako samodzielny środek zapobiegawczy, tym samym otworzył drogę do żądania złożenia poręczenia bez wydawania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu¹³.

Takie rozwiązanie przyjęto także w Kodeksie postępowania karnego z 1997 r. (art. 266–270). Kaucja oraz poręczenie były środkami zastępczymi dla tymczasowego aresztowania, w obecnym stanie poręcznie majątkowe jest środkiem niezależnym¹⁴. W przypadku kaucji oraz poręczenia punktem wyjścia było rozważenie, czy nie zastosować tymczasowego aresztowania, a potem czy nie należy od niego odstąpić pod warunkiem złożenia kaucji. Jednak w obecnie obowiązującym KPK funkcjonuje przejaw koncepcji klasycznej kaucji¹⁵. Stosownie do art. 257 § 2 KPK, sąd stosując tymczasowe aresztowanie może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia, nie później niż w wyznaczonym terminie, określonego poręczenia majątkowego.

Istota i funkcje poręczenia majątkowego

W obecnym stanie prawnym poręczenie majątkowe jest swego rodzaju rękojmią, która jest usankcjonowana przepadkiem przedmiotu poręczenia, jeżeli oskarżony nie stawi się na wezwanie sądu lub w inny sposób będzie bezprawnie utrudniał postępowanie¹⁶. Gwarancja majątkowa wywołuje taki stan, że [...]