Abstrakt

Niniejszy artykuł dotyczy zagadnienia wykorzystywania w cywilnym postępowaniu sądowym dowodów zgromadzonych w sposób sprzeczny z prawem. W KPC nie zawarto jakiejkolwiek regulacji normującej te kwestie. W doktrynie prawa cywilnego od dłuższego czasu trwa dyskusja dotycząca wykorzystywania dowodów zgromadzonych w sposób sprzeczny z prawem, której wyniki zostały poniżej przedstawione. Zaprezentowane w artykule rozważania prowadzą do wniosku, że uznawana na gruncie cywilnego prawa procesowego zasada niedopuszczalności przeprowadzania dowodów nielegalnych (bezprawnych) nie ma charakteru powszechnego. Nie są objęte powyższą zasadą dowody w postaci nagrań, dokonanych osobiście przez uczestników zdarzeń, które są następnie przedstawiane sądowi przez te osoby, występujące w charakterze stron. Osoby dokonujące takich nagrań, w odróżnieniu od osób trzecich, z uwagi na to, że są uczestnikami procesu komunikacyjnego, nie naruszają przepisów chroniących tajemnicę komunikowania wyrażoną w art. 49 Konstytucji, przepisów prawa karnego materialnego i procesowego, natomiast w przypadku innych praw o charakterze bezwzględnym (dóbr osobistych, prawa do prywatności), wolności i praw wynikających z art. 49 i 51 Konstytucji, art. 5 i 8 EKPCz, brak bezprawności naruszenia tych dóbr wynika z realizacji prawa do sądu. Prawo do sądu określone w art. 45 Konstytucji, jak i przepisy ustawy regulującej sądowe postępowanie cywilne, zezwalają na naruszenie tych dóbr, z uwagi na przedmiot postępowania, który został przedstawiony przez stronę pod osąd sądu i realizację ochrony jej praw podmiotowych w postępowaniu sądowym.

Uzasadnienie niedopuszczalności wykorzystywania dowodów zgromadzonych w sposób sprzeczny z prawem przez sąd – przegląd poglądów doktryny

Dla uzasadnienia niedopuszczalności wykorzystywania dowodów zgromadzonych w sposób sprzeczny z prawem przez sąd podnoszone są różne argumenty. W pionierskim dla tego zagadnienia w literaturze powojennej artykule, E. Wengerek¹ wypowiedział pogląd, że z uwagi na ochronę dóbr osobistych (art. 23 i 24 KC) i treść art. 248 § 2 i art. 261 KPC, należy wyłączyć z postępowania dowodowego takie dokumenty oraz przedmioty, do jakich mają zastosowanie przepisy o dokumentach, których przedstawienie mogłoby narazić posiadacza, względnie osobę objętą wizerunkiem jemu bliską, na hańbę.

Bardziej pogłębioną analizę tego zagadnienia przedstawił F. Zedler², który powołując się na prawo do prywatności określił okoliczności, w których dochodzi do bezprawnego naruszenia czyjegoś dobra osobistego. Wskazał przy tym na konieczność rozróżnienia zachowań spełniających kryteria prywatności ze względu na miejsce i sposób zachowania. Zachowanie w mieszkaniu jest objęte sferą prywatności z uwagi na dobro osobiste wynikające z art. 23 KC w postaci nietykalności mieszkania. Podsłuchanie życia toczącego się w mieszkaniu przez osoby z zewnątrz i nagranie go na taśmie magnetofonowej stanowi naruszenie życia prywatnego, a tym samym dóbr osobistych, przy czym pojęcie mieszkania należy interpretować możliwie szeroko (każdy rodzaj pomieszczeń wynajmowanych lub będących w posiadaniu osób, które prowadzą w nich życie prywatne). Drugim czynnikiem wpływającym na bezprawne naruszenie prawa do prywatności jest sposób wypowiedzi czy innego zachowania w mieszkaniu, które nie może być zbyt głośne. Wypowiedzi głośniejsze, ewentualnie głośniejsze inne efekty życia prywatnego, które są słyszalne poza mieszkaniem czy też słyszalne przez szerszy krąg osób, jeżeli zostały nagrane na taśmę magnetofonową, będą mogły być dowodem. Również uznano za dopuszczalne nagrania w celach dowodowych, jeżeli zostały one dokonane przez uczestników rozmowy lub domowników, ewentualnie zaproszonych gości, a więc przez osoby z wewnątrz tej sfery (tj. sfery prywatności), pod warunkiem, że uczestnicy rozmowy się na taki dowód zgodzą. Autor natomiast nie zajął stanowiska co do dopuszczalności dowodu z nagrania dokonanego bez zgody innej osoby, gdy osoba ta sprzeciwia się takiemu dowodowi.

A. Laskowska³, wśród wielu innych ograniczeń dowodowych, sformułowała z kolei zakaz wykorzystania w postępowaniu cywilnym dowodów uzyskanych sprzecznie z prawem do integralności fizycznej i psychicznej człowieka, powołując się na art. 40, 41 Konstytucji RP oraz art. 3, 5 EKPCz. W opinii tej autorki z prawa tego można wyprowadzić zakaz stosowania takich metod zdobywania dowodów, których celem lub skutkiem byłoby naruszenie i tym samym pozbawienie jednostki możliwości korzystania z prawa do wolności myśli, słowa, do intymności, do wolności osobistej. Również taki zakaz może wynikać z prawa do prywatności przysługującego stronie przeciwnej lub osobom trzecim na podstawie art. 49, 50 Konstytucji RP, art. 23 KC, art. 8 EKPCz⁴.

M. Krakowiak⁵ sformułował w sposób bardzo kategoryczny bezwzględny zakaz prezentowania dowodów uzyskanych w sposób bezprawny. Dla ustalenia bezprawności w uzyskaniu dowodów należy stwierdzić naruszenie przez stronę przepisów prawnych, w szczególności przepisów prawa karnego, prawa cywilnego, prawa administracyjnego, bądź też działanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego naruszające dobra osobiste. Na gruncie prawa cywilnego, zgodnie z domniemaniem z art. 24 KC, bezprawne jest każde naruszenie dobra osobistego, a w konsekwencji niedopuszczalne prezentowanie w postępowaniu sądowym dowodów uzyskanych w taki sposób. W jego ocenie, każde potajemne nagranie rozmówcy stanowi naruszenie art. 23 KC, bez względu na techniczny sposób przeprowadzenia rozmowy, tj. czy prowadzono rozmowę w „cztery oczy”, czy też za pomocą środków komunikacji – telefonu. Z powyższą sytuacją należy też zrównać bezprawne zarejestrowanie przesyłanych krótkich wiadomości tekstowych (wiadomości sms) oraz wiadomości przesyłanych pocztą elektroniczną – e-mail⁶. Niezależnie od regulacji cywilnoprawnej autor wskazał też, że przez dopuszczenie przez sąd krajowy w postępowaniu cywilnym dowodu uzyskanego przez stronę w sposób naruszający podstawowe prawa człowieka, m.in. prawa do prywatności, prawa do tajemnicy korespondencji, wyboru rozmówcy i treści rozmowy, może dojść do postawienia zarzutu naruszenia art. 6 Konwencji, tj. prawa do rzetelnego procesu sądowego⁷.

W. Nartowski⁸ uznaje za uzasadnione dokonanie podziału na dowody nielegalne i niedopuszczalne. Nielegalnymi dowodami są te, które zostały uzyskane w sposób sprzeczny z prawem: karnym, administracyjnym, cywilnym materialnym czy procesowym. Nie chodzi przy tym o sytuacje przeprowadzenia dowodu niezgodnie z zakazami określonymi przez KPC. Dowodami nielegalnymi będą podrobiony, przerobiony czy wykradziony dokument, fotografia (tzw. fotomontaż), dokument prywatny, list, także wydruki wiadomości e-mail, rozmów z komunikatora internetowego bądź esemesów uzyskane bez zgody osoby zainteresowanej. Jako nielegalne powinny być traktowane także te, które ujawniają szczegóły życia prywatnego niepozostające w związku z przedmiotem postępowania, naruszające prawo do prywatności, cześć i dobre imię. Natomiast pojęcie dowodu niedopuszczalnego jest szersze od pojęcia dowodu nielegalnego; za niedopuszczalny należy uznać także taki, który został uzyskany niezgodnie z zasadami współżycia społecznego czy normami etycznymi.

H. Pietrzkowski⁹ wskazuje, że [...]