Abstrakt

Współczesne rozważania z zakresu ochrony własności intelektualnej koncentrują się głównie na zagadnieniach ochrony dóbr niematerialnych w środowisku informatycznym. Tymczasem, w praktyce pojawiają się tradycyjne spory z zakresu prawa autorskiego, w ramach których pożądane jest sięgnięcie do wskazówek doktrynalnych. Tych jednak aktualnie brakuje i w rezultacie prawnik poszukujący wsparcia jurysprudencji zmuszony jest sięgać do rozważań sprzed kilkudziesięciu lat lub nawet z początków kształtowania się prawa autorskiego. Jednym z takich tradycyjnych zagadnień jest ochrona replik, modeli i miniatur, np. statków, samolotów, budowli, rzeźb, która będzie przedmiotem dalszej analizy.

Pojęcie modeli, replik i miniatur

Przed przystąpieniem do rozważań prawnych należy na wstępie wyjaśnić kluczowe dla dalszej analizy pojęcia modelu, repliki i miniatury. Model to według Słownika języka polskiego PWN¹ „wzór według którego coś ma być wykonane”, zaś replika to „wierna kopia czegoś”, a miniatura to „mały model czegoś lub kopia w pomniejszeniu”. Różnica jest zatem taka, że model nie odwzorowuje istniejącej rzeczy, lecz jest kreacją autora modelu, na podstawie której może być wykonany określony przedmiot. Tymczasem w przypadku repliki i miniatury mamy do czynienia z sytuacją odwrotną, tzn. istniejący obiekt predeterminuje zakres swobody twórczej wykonawcy repliki bądź miniatury. W związku z powyższym podziałem powstaje zatem pytanie: jak prawo autorskie traktuje modele, repliki i miniatury w rozumieniu przyjętym powyżej? O ile w przypadku modeli można wstępnie przyjąć, że mogą być utworem, o tyle w przypadku replik i miniatur ustalenie ich prawnoautorskiego statusu nie jest jednoznaczne. W celu ustalenia charakteru prawnego replik, modeli i miniatur konieczne będzie odwołanie się nie tylko do polskiego prawa autorskiego, ale także do regulacji międzynarodowych i praw obcych z tej dziedziny.

Ochrona modeli, replik i miniatur – rys historyczny

Temat ochrony modeli, replik i miniatur jest zagadnieniem, które wywoływało kontrowersje już od początków kształtowania się współczesnego prawa autorskiego. W XVIII-wiecznej Francji początkowo uznawano, że jeżeli mamy do czynienia z wiernym odwzorowaniem rzeczywistości, to nie można przyjąć, iż w takim przypadku powstaje utwór. Przykładem tego typu podejścia jest orzeczenie Tribunal Correctionel z 1834 r. w sprawie pośmiertnej maski Napoleona wykonanej przez jego lekarza. Sąd orzekający w tej sprawie przyjął, że ujęcie twarzy poprzez wykonanie maski nie może prowadzić do powstania prawa wyłącznego dodając, iż jeżeli porównamy czysto techniczną aktywność w postaci zdjęcia maski z twarzy do wykonania rzeźby, to przyznanie ochrony takiej technicznej działalności oznaczałoby wykroczenie poza granice ochrony prac twórczych². Jednak już w sprawach dotyczących miniatur rzeźb (réductions) orzecznictwo było zdecydowanie bardziej liberalne. W 1829 r. sąd przyjął, że reprodukcja antycznej rzeźby w postaci miniatury przeznaczonej do zegarka może być uznana za twórczą, gdyż ucieleśnia „talent” i „indywidualną pracę”. Co więcej, wpływowi przedstawiciele francuskiej doktryny prawa autorskiego w owym czasie argumentowali, że nawet w przypadku, gdy reprodukcja miniatur odbywa się mechanicznie, nie jest to wystarczające do wyłączenia miniatur z ochrony prawnoautorskiej. W 1857 r. sąd francuski oceniając z punktu widzenia prawa autorskiego wykonanie repliki rzeźby zauważył, że pomimo, iż replika niemal wiernie odwzorowuje pierwowzór, to jednak istnieje pewna przestrzeń dla twórczości w tym zakresie pozwalająca uznać replikę (kopię) za utwór sam w sobie. Jak więc wynika z powyższych rozważań, orzecznictwo i doktryna francuska ustanawiała przesłankę twórczości w przypadku replik i miniatur dość nisko. W zasadzie podobne założenie przyjmuje się we współczesnym francuskim prawie autorskim. Twierdzi się mianowicie, że model, replika, czy miniatura nie podlega ochronie, jeżeli jest odtwarzany mechanicznie lub nie pozostawia miejsca na indywidualny wyraz tworzącego model, replikę lub miniaturę. W przypadku zatem ręcznie wykonanych kopii (replik) możliwe jest przyjęcie ich twórczego charakteru, ponieważ indywidualne piętno nie może całkowicie w takim przypadku zaniknąć. Zwraca się jednak uwagę, co jest niezwykle istotne, że replika bądź miniatura podlega ochronie tylko w takim zakresie, w jakim jest oryginalna³.

Zgoła odmiennie przedstawiała się sytuacja w systemie anglosaskim. Podstawą ochrony modeli, replik i miniatur była oddzielna ustawa o ochronie rzeźb z 21.6.1798 r. Pojęcie rzeźby rozumiano szeroko, jako przedstawienie osoby ludzkiej, zwierzęcia lub jakiegokolwiek przedmiotu. Warunkiem ochrony było to, by rzeźba taka była „nowa i oryginalna”, co pozwalało na objęcie ochroną modeli, zaś poza nawiasem ochrony pozostawiano wierne kopie (repliki), które w zasadzie uznawano za „piractwo”⁴. Stosunkowo wyraźną ochronę modeli, replik czy miniatur wprowadziła natomiast ustawa autorska z 1976 r. w USA uznając za podlegające ochronie rzeźby (sculptural work) obejmujące m.in. dwu- i trójwymiarowe reprodukcje dzieł sztuki czy modele oraz modele architektoniczne np. makiety⁵. Jednak już orzecznictwo w USA nie było tak jednoznaczne. Przykładowo, w 1959 r. uznano za podlegającą ochronie kopię rzeźby Rodina, jednak w 1976 r. odmówiono ochrony plastikowej makiecie „Uncle Sam Bank”⁶.

Umowy międzynarodowe i prawo obce a ochrona modeli, replik i miniatur

Najstarszy międzynarodowy akt prawny w dziedzinie prawa autorskiego, tj. Konwencja berneńska z 9.9.1886 r. o ochronie dzieł literackich i artystycznych⁷, daje podstawy do twierdzenia, że ochronie mogą podlegać co najmniej niektóre modele. Artykuł 2 Konwencji stanowi, że pojęcie „dzieła literackie i artystyczne” obejmuje „wyroby plastyczne, dotyczące geografji, topografji, architektury lub nauk”. W komentarzach podkreśla się, że pojęcie to zawiera w sobie trójwymiarowe dzieła odnoszące się do wskazanych powyżej dziedzin⁸. W istocie więc powyższa kategoria pozwala na wstępną kwalifikację modeli, replik czy miniatur jako posiadających potencjalną zdolność do bycia utworem.

W odniesieniu do praw obcych należy zauważyć, że analiza ustawodawstwa zagranicznego z zakresu prawa autorskiego na podstawie lektury fundamentalnego opracowania International Copyright Law and Practice⁹, zawierającego przegląd większości ustaw autorskich na świecie, nie potwierdza, by modele, repliki czy miniatury były wprost chronione przez krajowe ustawy autorskie, może poza przypadkiem USA. Również obowiązujące aktualnie akty prawa europejskiego z obszaru prawa autorskiego nie przewidują wyraźnej ochrony modeli, replik czy miniatur¹⁰. Można zatem stwierdzić, że ochrona modeli, replik czy miniatur jest historycznym standardem międzynarodowym, który jednak rzadko znajduje wyraźne potwierdzenie w ustawodawstwie krajowym.

Prawo polskie a ochrona modeli, replik i miniatur

Prawo polskie należy do dominującej grupy ustawodawstw, które nie [...]